Okul Personelleri ve Öğrencileri

---

ADAPAZARI ERMENİ KIZ MEKTEBİ MÜDİRESİ LAURA FARNHAM

American Board, Katolik, Gregoryan veya Ortodoks olan Hıristiyanları, Protestanlığa döndürmeyi amaçlamaktadır. Board teşkilatının eğitim misyonu içerisinde yer alan, 1885 yılında eğitim hayatına başlayan Ermeni Kız Okulu da Adapazarı’nda kurulmuştur.Bu okul zamanla adından söz ettiren bir okul haline dönüşmüştür. Board’ın bu okula kurucu müdür olarak tayin ettiği ve emekleriyle okulu ihya eden isim Laura Farnham idi. 

Protestanlaştırmaya yönelik faaliyetlerde bulunmak üzere Adapazarı’nda teşkilatlanan ve zamanla Osmanlı Devleti aleyhtarı hareketlerin odak merkezlerinden biri haline gelecek olan Adapazarı Protestan Ermeni Kız Mektebi’nin Adapazarı’nda çoğunlukla Ermeşe ve Bahçecik’te yaşamakta olan Ermeniler tarafından yoğun bir ilgiyle karşılanmıştı.  Amerikan Board ’un kendi belgelerinde belirtildiğine göre 1845 yılında 4  Ermeni kilisesi bulunan Adapazarı’nda yer alan yaklaşık 3000’den fazla evin 1000 kadarı Ermenilere aitti ve burada yaşayan 16000 kişinin 5000’i de Ermenilerden oluşuyordu Adapazarı’ndaki Evangelical Kilisesi, Bayan Farnham’a üç katlı bir evin kullanımını önermiş, masrafların karşılanması için gerekli fonlar ve okul ücretleri Ermeni Protestanlarının katkılarıyla karşılanmış, Amerikan Board’ın yöneticiler kurulu, okulun diğer tüm masraflarını üstlenmişti.

Anaokulu, ilkokul, hazırlık ve lise olmak üzere dört bölümlü hale gelerek büyüyen okulun fiziki büyüklüğüyle paralel olarak artan işleri yüzünden yardım almak zorunda kalan Laura Farnham’ın desteklenmesine karar veren Kadınlar Kurulu, temel seviye eğitimini aldığı Boston’da doğmuş ve 1896 yılında Boston Öğretmen Okulu’ndan mezun olmuş olan Marry Kinney’in Adapazarı’na gönderilmesine karar vermişti. Bu karar doğrultusunda 1900 yılı Ekim ayında deniz yolculuğuna çıkan Kinney’in 16 Kasım 1900’de Adapazarı’na ulaşmasıyla sona eren yolculuğu buradaki Ermeni Kız Yatılı Okulu için de dönüm noktası olmuştu. Bayan Farnham ve Bayan Hyde’ın eşliğinde okuldaki eğitim faaliyetlerine başlayacak olan Kinney’in Okulun yerel mütevelli heyetinden ve öğrencilerin karakterlerinden çok etkilenmiş ve mutlu bir yuva bulduğu düşüncesiyle daha da içselleştirdiği öğretmenliği sırasında İngilizce ve müzik eğitimi vermiş, Bayan Laura Farnham bu sürece İngilizce ve tarih dersleri vererek katkı sağlamıştı.

Sınıflar, toplantı salonu, öğretmenlerin kalması için ayrılmış bölümler ve öğrenci yatakhanelerden oluşan, mutfak, oturma odası, tuvalet ve banyoları bulunan okulun tüm işlerine koşturan Farnham, idari görevlerinin yanı sıra bu mekânlardaki işlerle de ilgileniyor, mali kayıtları, hesaplamaları ve planlamaları yapıyordu.

Adapazarı Ermeni Kız Yatılı Okulu’nda 25 yılı kurucu müdür olmak üzere toplamda 38 yıl sürecek olan faaliyetleri 1910 yılında sona ermiş, hayatının 38 yılını İzmit sancağındaki Ermeni kadınlarının eğitimine harcayan Farnham, 1910 yılının sonbaharında Adapazarı’ndan ayrılmıştı. Başlangıçta bir yıllığına Amerika’ya gidip ertesi yıl tekrar dönmek üzere planlanan bu ayrılık Farnham’ın sağlığının kötüleşmesi üzerine emekli olmasıyla sonuçlanmıştı. Emekli olduktan sonra vefat edeceği 1919 yılına kadar New CastleMaine’deki evinde yaşayan Farnham’ın yerini 1910 yılı sonbaharında Adapazarı Ermeni Kız Okulunun ikinci ve son müdürü olacak olan Mary E. Kinney alacaktı). Okulun Farnham‘dan sonraki müdürü olan Mary E. Kinney’in şahsi çabalarıyla gerçekleştirilen girişimlerle gerçekleşen İstanbul’a taşınma sürecini, personeli ve öğrencileri artık İstanbul’daki Amerikan Kız Koleji binasına yerleşen okulun Üsküdar Amerikan Kız Okulu adıyla yeniden açılması takip etmişti.

Farnham’ın Notlarında Adapazarı

“Adapazarı, İstanbul’un 90 mil güney doğusunda yer alır. 19. Yüzyılın ortasında at sırtında başkente 3 günde varılır. Daha sonra bu bölgeye Anadolu Tren Yolu yapıldı. Adapazarı, güzel ve temiz suların olduğu Sapanca Gölü ve Sakarya diye adlandırılan bir nehrin kenarındadır. Bu alan su kaynaklarıyla çevrilmiştir. Bu yüzden Adapazarı veya “Ada Pazar-Yeri” olarak da adlandırılır. Evlerin genellikle iki katı ve dükkânların bir katı ahşaptan ve kerpiçten yapılmıştır. Evlerin çoğu güzel bahçelerle çevrilmiştir. 1885 yılı civarında Ermeniler, Rumlar, Müslümanlar, Çerkezler  ve  Yahudilerden  oluşan  nüfus,  18.000  civarındaydı.  Şehrin  yaklaşık  15  mil uzaklığına kadar çok fazla Ermeni ve Rumların yaşadığı kasabalar bulunmaktadır.”

ERMENİ KATOLİK MECLİSİ MÜDÜRÜ MAĞATYA ORMANYAN

II. Abdülhamit dönemi İstanbul Ermeni Patriklerinden. Önce Katolik mezhebine mensup iken daha sonra Andonyan Tarikatına geçti ve dini rütbe aldı. 1860’da Apolener Üniversitesi’nde felsefe doktoru oldu. 1863’de papaz oldu. 1865’de ilâhiyat doktoru, 1868’de ise kilise hukuku doktoru oldu ve Roma Akademisi’ne üye seçildi.

1869’da İstanbul’da Ermeni Katolik Meclisine katıldı. 1870’de yeniden Roma’ya yerleşip beş yıl kaldı. 1879’da Ermeni Gregoryan mezhebine döndü ve başrahip dini rütbesi aldı. 1879’da Galata’daki Ermeni Kilisesine vaiz olarak atandı. 1880’de Erzurum Ermenilerinin dini lideri (Marhasa) seçildi. 1886’da piskopos rütbesine yükseldi. 1887’de Ecmiadzin’deki (Ermenistan) Kevorkyan Semineri ilâhiyat müderrisliğine atandı. 1888’de İstanbul’a döndü. 18.9.1889’da İzmit yakınlarında Armaş Seminerini oluşturdu. 6.11.1896’da patrik seçildi ve Temmuz 1908’e kadar Osmanlı İmparatorluğu bünyesinde Adapazarı Ermeni Patrikhanesi görevinde kaldı.

Sultan II. Abdülhamid’in 1909’da tahtan uzaklaştırılmasından sonra, Abdülhamit ile iyi ilişkiler içinde olması nedeniyle Ermeni komitelerinin yoğun eleştirisi ve hücumuna uğradı. 1914’de Kudüs Ermeni Patrikhanesi’ne heyet başkanı olarak gitti. 6.11.1917’de Şam’a yerleşti ve bir süre kaldıktan sonra İstanbul’a döndü; 6.11.1918’de İstanbul’da öldü. Şişli Ermeni Mezarlığı’nda gömülüdür.

ARMEŞE MANASTIRI ÖĞRETMEN KADROSU

İlköğrenimini 1852’de Hasköy’deki Nersesyan Okulu’nda tamamladıktan sonra önce aynı okulda, daha sonra da Adrianopolis‘deki (günümüzdeki Edirne‘deki) Arşagunyan Okulu’nda öğretmenlik yaptı. 1858’de Edirne bölgesi ruhani lideri Episkopos Arisdages Rafaelyan’ın eliyle din adamı takdis edilerek Nerses adını aldı. 1870’te İzmit bölgesi ruhani liderliği görevine seçildi. Manastır,

Armeşe Manastırı, Adapazarı ve çevresindeki önemli eğitim kurumlarından biridir. Ruhban okulu olarak faaliyet gösteren bu manastır, bölgedeki en eski gayrimüslim kurumudur. Önemli bir hac merkezi olma niteliği taşıyan bu manastırın 1616 yılında açıldığı bilinmektedir. 694 1891 yılında yayınlana Şark Ticaret Yıllığı’nda Çarpakan Manastırı olarak geçen manastırın, her yıl 8-20 Eylül tarihleri arasında Hristiyanların ziyaret ettiği önemli bir dini merkez olduğu ifade edilmektedir. Mezkûr yıllıktaki bilgilerden, manastırın başrahibi ve müdürünün Mağakya Ormanyan olduğu anlaşılmaktadır. Ona dini ve idari işlerde ise Yeznik Kalpakçıyan eşlik etmektedir. Manastırın papazları ve aynı zamanda ekonomik sorumluları ise Nerses Partogimiosyan ve Arsen Ohanyan’dır. Manastırın öğretmen kadrosunu ise Mampre Nalbantçıyan, Hamparzun Efendi, Çerçiyan, Mösyö Paul Courchet ve Sebu Esmeryan oluşturmaktadır.

HAMPARSUM LİMONCİYAN

İstanbul’un Beyoğlu semtinde doğdu. Aslen Harputlu bir Ermeni olan Serkis Limonciyan ile Gadarine Hanım’ın oğludur. Sesinin güzelliği sebebiyle devrin mûsiki üstatlarından ders alarak kendini yetiştirdi ve Ermeni kiliselerinde mugannîlik yapmaya başladı. 1800 yıllarında Darphâne Emini Hovhannes Çelebi Düzyan’la tanışması üzerine onun Kuruçeşme’deki yalısında yapılan mûsiki toplantılarına katılarak zamanın meşhur mûsikişinaslarını tanıdı. Kumkapı’daki Mayr Varjaran (günümüzde Bezciyan Ortaokulu) Mektebi mûsiki hocalığına tayin edildi. Adapazarı Armeşe Manastırında öğrencilere musiki dersleri vermiştir.

Kendi bestelediği notlarla Türk Musikisine ciddi katkılarda bulunan Limonciyan Efendi, kendi adıyla (Hamparsum Notası) diye anılan bu notasıyla birçok bestesinin kaybolmasının önüne geçmiş ve böylece musikimize paha biçilmez bir hizmette bulunmuştur. 

SEROP KAVALCIYAN

Adapazarı kazasında faaliyet gösteren tek ruhsatlı Ermeni Okulu ise Ermeni Protestan Rüştiyesidir. 1874 yılında açılan bu okulun ruhsatı ancak 20 yıl sonra alınabilmiştir. Yoğun çalışmalar sonucu 1894 yılında ruhsatı alınan bu okulun başmuallimi ve müdürü ise Serop Kovalciyan’dır. Dr. Serope Kavalcıyan’ın  kızı olan Zaruhi, 1877’de Adapazarı’nda doğmuştur. Adapazarı kentinin yerlisi olan Kavalcıyan ailesi Protestan Ermeni milletindendir. Adapazarı’nda babasının yanında hekimlik yaptı. Osmanlı İmparatorluğu’nda kadınların doktor olarak çalışmasına izin verilmemekte idi. II. Abdülhamid döneminde, kadın hekimlerin yabancı ülkelerden aldıkları diplomalarını onaylatmak için sınava girme başvuruları Tıbbiye Meclisi tarafından kabul edilmedi. Dersaadet Cemiyet-i Tıbbiye-i Şahanesi onları toplantılarına almadı. Bu tutum İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra değişmedi; tabip örgütleri de kadın meslektaşlarını üye yapmadı. Ancak, 1920’den sonra Saray’ın hükumet erkinin kısıtlanması sonucunda, kadın doktorlara belirli çalışma alanları açıldı.   Zaruhi Serop Kavalcıyan, tabipliğinin yanı sıra mezunu olduğu İzmit’teki Adapazarı kazasında Ermeni Protestan Rüştiyesi okulunda biyoloji öğretmenliği yapmıştır.

PATRİK KARABET

Adapazarı’nda bulunan Karabet Ermeni Okulu ise öğrenci sayısı bakımından kazanın ikinci büyük okuludur. Bu okulun ruhsatsız ve bilinmeyen bir tarihte açıldığı anlaşılmaktadır. Okulun 334 erkek, 281 kız olmak üzere toplam 615 öğrencisi mevcuttur. Bu okulda hem rüşdiye, hem de idâdi seviyesinde eğitim verilmektedir.

Patrik Karabet’in 10 Temmuz 1824 tarihinde Anadolu’daki Ermeni cemaatine her vilayette mektep açmalarını emreden bir tamim göndermesi üzerine, Anadolu’nun en ücra köşelerine varıncaya kadar okullar açılmaya başlanmıştı. Ermeni Patrikhanesi tarafından hazırlanan 1824 tarihli istatistiğe göre Anadolu’nun çeşitli yerlerinde 120 Ermeni mektebi bulunmaktaydı. Her şehir ve kasabada birer tane, sadece Ermeni nüfusunun fazla olduğu Adapazarı’nda dört, İzmit ve Merzifon’da üçer, Manisa, Bafra, Kayseri, Eğin ve Erzurum’da ikişer adet okul açılmıştı. Patrik Karabet’in cemaatin eğitimi için çalışmaları bununla da kalmamış, 1831 yılında Ermeni cemaatinin ileri gelenlerini toplayarak, sayısı giderek artan okulların masraflarına katkıda bulunmalarını sağlamak amacıyla onlara senetler imzalatmıştı. Katolik ve Protestan Ermeni mekteplerinin mezun vermeye başlamasıyla birlikte bunlar için bir yüksekokul açma ihtiyacı ortaya çıkmıştı. [2]

Laura Farnham, Catherina J. Parsons, Elizabeth A. Davis Greene, Georgia D. Spaulding, Julia A. Shearman, Marion E. Sheldon, Marry West Riggs, MS Andrews, Mary Carolyn Fowle, Madeline S. Gile ve Marry Ella Kinney, Electa C. Parsons Riggs, Lizzie A. Grey Pierce, Harriet G. Powers, Elizabeth Lawson Chambers, Sophia Newnham, Ellen Ropers Ladd Allen ve Marian Robinson Kennedy gibi kadın misyonerlerin Adapazarı ve çevresindeki çeşitli Ermeni okullarında görev yaptıkları anlaşılmaktadır.

MRS. CATHERİNA JENNİNG PARSONS

Osmanlı Devleti’ne görev yapmak için gönderilen kadın misyonerlerin birçoğu aynı zamanda öğretmen ya da bir okulun müdürü idi. Mr. Parsons’un eşi olan ve 7 Temmuz 1850’de Selanik’e gelen Mrs. Catherina Jennings Parsons bu kadınlardan biridir. 1853 yılında İzmir’e atanan Oberlin College’den mezundu. İzmir’deki Yahudiler arasında iki yıl çalışan Parsons çifti 1855 Aralık ayında Ermeni misyonuna atanmışlar ve Bahçecik’e gelmişlerdir. Burada Ermenice öğrenerek çalışmalarına başlamışlardır. Bayan Parsons burada bir yatılı kız okulu açılmasını desteklerken kocası da İzmit bölgesinde birçok ziyaret yapmıştır. Bahçecik’te Bayan Parsons’un gayretleriyle açılan okul 1885’te Adapazarı’na taşınarak eğitim-öğretim hayatına devam etmiştir. Eşinin ölümünden sonra Catherina Parsons İzmit bölgesinde Ermeniler arasında çalışmaya devam etmiş, kadın toplantıları düzenlemiştir. 47 yıl boyunca Hristiyanlık için çalışan Catherine 4 Haziran 1914’te 92 yaşındayken hayatını kaybetmiştir.

Bahçecik’te Ermenice öğrenmesinin ardından İzmit bölgesine çok sayıda ziyarette bulunmuş ve keşif gezileri yapmıştır. 47 yıl boyunca misyoner olarak hizmet eden Mrs. Parsons’tan Amerikan Board kayıtlarında çok yetenekli, saygın ve sevilen bir kadın olarak bahsedilmektedir. Ayrıca sık sık yaptığı ziyaretlerine değinilerek kadın toplantılarında bir lider vasfı taşıdığı belirtilmiştir. Hristiyan öğretilerinin bir yorumlayıcısı olarak da anılan. Mrs. Parsons’un hasta ve fakir insanlar için bir anne olduğu şeklindeki ifadelere yine aynı kayıtlarda ulaşılmıştır. Kadınların ve kız çocuklarının aralarına dolayısıyla aile hayatına ve evlere girmenin kadın misyonerler sayesinde olacağının anlaşılması, misyonerlerin XIX. yüzyılda Anadolu ve Orta Doğu topraklarında da çalışmasını yönlendirmiştir. Yüzyılın ortalarından itibaren sayıları artan kadın misyonerler bölgedeki kadınlar üzerinde büyük bir iz bırakmıştır.

MARY ELLA KİNNEY

Marry Kinney, Boston’da doğmuş, temel seviye eğitimini Boston’da almış ve 1896 yılında Boston Öğretmen Okulundan mezun olmuştu. Sonunda, Bayan Kinney 1900 Ekiminde Boston’dan deniz yoluyla çıktığı yolculuğunu aynı yılın 16 Kasım tarihinde bitirir. Adapazarı Kız Okulunda ona Bayan Farnham ve Bayan Hyde eşlik ediyordu. Bayan Kinney, Okulun yerel mütevelli heyetinden ve öğrencilerin karakterlerinden çok etkilenerek bu durumu, kendisi için mutlu bir yuvanın göstergesi olarak algılıyordu. Bayan Kinney okulda, İngilizce ve müzik eğitimi verirken, Laura Farnham İngilizce ve tarih dersleri veriyordu. Mary Kinney Laura Farnham ile 10 yıl birlikte çalışmıştı. Daha sonrasında ise okulun ikinci ve son müdürü olarak görev yapmıştı.

Misyonerlik faaliyetleri doğrultusunda pek çok misyoner kadının, önemli bir faaliyet bölgesi olan Adapazarı’ndan yolu geçmiştir. Bu kadınlardan bazıları şöyledir:

Kaynak

• Birecikli, İhsan Burak. “ANADOLU’DA BİR AMERİKALI MİSYONER: FREDERICK DAVIS GREENE VE ERMENİ MESELESİ.” Ermeni Araştırmaları 55 (2016): 137-174.
• Keskin, Cengiz. “I. Meşrutiyet Döneminde Adapazarı ve çevresi (1876-1908).” (2020).
• Keskin, Cengiz. “Maarif Salnameleri Işığında Adapazarı ve Çevresindeki Gayrimüslimlerin Eğitim Faaliyetleri ve Yabancı Okullar (1898-1903).” Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 4.2 (2019): 626-641.
• Narin, Resul. “Amerikan Board’un Kadın Misyonerleri ve Adapazarı Ermeni Kız Okulu.” Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 3.Spec. issue (2018): 249-286.
• Öksüz, Fatma. Kendi belgelerine göre ABD’den Anadolu’ya kadın misyonerler. MS thesis. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Saltık, Ekrem. “Osmanlı Anadolu’sunda Protestan Bir Kadın Misyoner: Laura Farnham ve Okulu.” PESA Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 2.1 (2016): 17-24.