ADAPAZARI VE ÇEVRESİNDEKİ ERMENİ MESELESİ
1915 ADAPAZARI İHTİLALİ
İngiltere ve Amerika gibi Protestanlık inancının ağır bastığı ülkeler, Ermeniler üzerinde yoğun misyonerlik çalışmaları yürütmüşlerdir. Özellikle 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarında bu faaliyetler üst seviyeye çıkmış, bağımsızlık isteyen Ermeniler bazı vilayetlerde gösteriler düzenlemişlerdir. Adapazarı’nda yaşayan binlerce Ermeni’nin de bu ayrılıkçı hareketlerden etkilendiği görülmektedir. Misyonerlerin ve komiteci Ermenilerin yönlendirmeleriyle bu eylemlere katılan Ermeniler, bölgede istenmeyen bazı olayların yaşanmasına neden olmuşlardır. Anadolu’nun farklı bölgelerinde yaşanan olaylara rağmen, Ermenilerin kendi aralarında tam bir uyum içinde olmadığı görülmektedir. Nitekim Adapazarı’nda yaşayan Ermenilerin bir bölümü bağımsızlık isterken, diğer kısmı ise mevcut statükonun devamından yanadır. Ekonomik olarak Müslümanlardan çok daha iyi durumda olan bu Ermenilerin aslında hallerinden memnun oldukları, ancak komiteci Ermenilerin baskıları yüzünden bu eylemlere katıldıkları görülmektedir.
Adapazarı ve çevresindeki Ermeniler, özellikle Osmanlı Devleti’ne bağlılık konusunda kendi aralarında bölünmüşlerdi. Bazı Ermeniler kendilerini Osmanlı İmparatorluğu’na ait hissetmelerine rağmen çoğu Ermeni Konseyi üyeleriyle iş birliği yapmıştır. Ermeni Komitesi üyeleri, Ermenileri aynı idealler etrafında toplamaya çalışmış ve Ermenilere devrimci bir ruh aşılamayı planlamışlardır. Ermeni Konseyi üyeleri, üyelerinden silah kullanmalarını ve para sağlamalarını istiyor, ayrıca gerilla grupları oluşturmak için genel hamleler planlamalarını da istiyordu.
Adapazarı ve çevresindeki Ermeniler, özellikle Osmanlı Devleti’ne bağlılık konusunda kendi aralarında bölünmüşlerdi. Bazı Ermeniler kendilerini Osmanlı İmparatorluğu’na ait hissetmelerine rağmen çoğu Ermeni Konseyi üyeleriyle iş birliği yapmıştır. Ermeni Komitesi üyeleri, Ermenileri aynı idealler etrafında toplamaya çalışmış ve Ermenilere devrimci bir ruh aşılamayı planlamışlardır. Ermeni Konseyi üyeleri, üyelerinden silah kullanmalarını ve para sağlamalarını istiyor, ayrıca gerilla grupları oluşturmak için genel hamleler planlamalarını da istiyordu.
Adapazarı’nda yaşayan çoğu Ermeni’nin ise devletçi bir politika benimsediği anlaşılmaktadır. Durumlarının gayet iyi olduğunu belirten Ermeniler, Mabeyn-i Hümayûn Başkitabet Dairesi’ne bir teşekkür yazısı dahi göndermişlerdir. Adapazarı Ermenilerinden Abraham, Esteban Demirciyan, Karabet Yazbazyan ve Adapazarı Ermeni milleti vekili Rahip Ohannes’in imzasıyla İstanbul’a gönderilen 4 Eylül 1890 tarihli telgraf, Ermenilerin meseleye bakışını özetlemektedir. II. Abdülhamid’in adil yönetiminden duydukları memnuniyeti dile getiren Ermeniler, padişaha da çeşitli övgülerde bulunmuşlardır. Hatta Adapazarı’nda yaşayan bazı Ermeniler, kendi istekleriyle askeriye için toplanan yardım kampanyasına da katılmışlardır. Bir zorlama veya baskı olmamasına rağmen Ermenilerin bu tavrı ortaya koyması önemlidir. Adapazarı Kaymakamlığı’ndan İzmit Mutasarrıflığına gönderilen yazıda, Adapazarı Ermenilerinin kendi arzularıyla yardım kampanyasına iştirak etmesi takdirle karşılanmıştır.
Adapazarı’nda Ermeniler üzerinde etkili olan Antranik isimli bir şahıs da dikkat çekmektedir. 3 Ekim 1895 tarihli belgeden anlaşıldığına göre, Ermeni halkı galeyana getiren Antranik bir süre sonra yakalanmıştır. Üzerinden silah ve zararlı yayınlar çıkan bu şahısın, bölgede huzuru bozduğu ve Ermenileri örgütlemeye çalıştığı anlaşılmaktadır.
Adapazarı Amerikan Mektebi Müdürü Doktor Kavalciyan’ın da Ermeniler üzerinde oldukça etkili çalışmalar yaptığı görülmektedir. Faaliyetlerini sadece Adapazarı ile sınırlandırmayan Kovalciyan’ın, Bahçecik Amerikan Mektebi Müdürü Mr. Chambers ile de yakın bir bağ kurduğu tespit edilmektedir. Kovalciyan, bu bölgelerdeki Ermenileri eğitim adı altında örgütlemiştir.
1915 Olayları ve Tehcir
Ermeni Meselesi, Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde, özellikle Birinci Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında önemli bir sorun haline geldi. 1915 yılında Osmanlı hükümeti, Doğu Anadolu’da başlayan Ermeni isyanları ve Rusya ile olan savaş nedeniyle, Ermenilerin yer değiştirilmesine karar verdi. Bu karar, Adapazarı ve çevresindeki Ermeni nüfusu da etkiledi. Bölgedeki Ermenilerin büyük bir kısmı tehcir edildi ve uzun süren göç yolculukları sırasında birçok Ermeni yaşamını yitirdi.
1915 İhtilalini gerçekleştiren Ermeniler
1. Kapakyan, Adapazarı Ermeni komitesi hey’et-i ihtilâliyyesinden, yedinde bomba zuhûr eden.
2. Kaspar Pancukyan, Adapazarı hey’et-i ihtilâliyyesinden, yedinde bomba zuhûr eden.
3. Gencyan Antranik, Adapazarı hey’et-i ihtilâliyye rüesâsından.
4. Amasyalı Kirkor, Ermeni hey’et-i ihtilâliyyesinin fa’al a’azâsından, yedinde bomba zuhûr eden.
5. Mehran Çizmeciyan, Ermeni komitesine silâh tevzi’ eden.
6. Soren Peramyan, Adapazarı’nda bomba i’mâl eden ve yedinde birçok bomba zuhûr eden.
Adapazarı ve çevresindeki Ermenilerin bir kısmı tehcir sırasında ya da sonrasında Anadolu’nun çeşitli yerlerine gönderildi. Geriye kalan az sayıdaki Ermeni ise ya göç etti ya da zamanla şehri terk etti. Bu süreç, bölgede yüzyıllardır yaşayan Ermeni toplumunun büyük ölçüde dağılmasına neden oldu.
Tehcir sonrası dönemde Adapazarı’ndaki Ermeni nüfusu büyük ölçüde azaldı. Ancak Ermenilerden kalan bazı tarihi yapılar, mezarlıklar ve kiliseler günümüze kadar ulaşmıştır. Bu yapılar, Adapazarı’nın çok kültürlü geçmişine dair önemli ipuçları sunar. Örneğin, Adapazarı’nda Ermenilere ait olan Surp Kevork Kilisesi ve bazı Ermeni mezar taşları, bu toplumun bölgedeki izlerini sürdürmek açısından değerlidir.
1915 Adapazarı İhtilali
“Hınçak Örgütü mensuplarından olup adam öldürme ve ayaklanma suçlarıyla yargılanmış şahıslar arasında olduğu bildirilen Hayk Minasyan ve Kara Hayk Minasyan ve Kara Hayk hakkında yapılan soruşturma neticesinde adı geçenlerden yakalanıp sorgulaması yapılan; Adapazarı’nın Karakalpak Mahallesi’nde oturan kitapçı, 32 yaşında, Manuk oğlu Hacı Ohannes, aynı kazanın Gülesin Mahallesi’nden sigortacı, 42 yaşında, Minas Gecyan oğlu Antranik; Abdaml Mahallesi’nde oturan, Ararat Oteli kiracısı ve gazinocu, 61 yaşında, Ohannes Kabyan oğlu Kirkor; Adapazarı’nda balık tuzlayıcısı firari Kegam; Rusyalı Kirkor Hallaçyan; Azadamard matbaasında yazıcı Jirar Bartoh, İzmit’te istasyon karşısında kıraathaneci Gülbenk (?), Ermeni milletinin en fazla Türkiye’de ezildiği ve baskı altında olduğu gerekçesiyle, Osmanlı Devleti topraklarını içine alan çeşitli kararların sonucunda Ermenistan eyaletlerin geleceğini Osmanlı Devletinin sonundan soyutlayarak Ermeni ulusal bağımsızlığının oluşumu fikriyle bir araya gelen ve bu hain maksatlarını yazılı basın, halka açık toplantı ve kitaplarla propaganda yapmak, Osmanlı Devleti memurlarına suikastlar düzenlemek suretiyle, düzenli çeteler kurarak uygun yerlere göndermek, halihazırdaki durumu gerçekleştirmek istedikleri zararlı amaçlara ulaşmada fırsat bilip, araç kabul ederek çeşitli zaman ve mekânlarda genel ayaklanmalar çıkarılması esasına dayanarak kurulan Ermeni cemiyetlerinin elde etmek istedikleri amaçlar itibarıyla; etkin üyelerinden olarak bu maksadın hayat bulması için gizli toplantılar yapmak; birtakım patlayıcı maddeler imal etmek, silah toplayıp dağıtmak, yanlarında saklamak; bunları işin başında alacakları işaret üzerine kullanmaya hazır halde olmak; halkın elindeki silah cephane, yanıcı ve kimyevî maddelerin geçici kanun gereğince belirlenmiş olan süre içerisinde teslim etmeleri, aksi takdirde ellerinde bu gibi maddeler ortaya çıkmış olan kişilerin ordu aleyhinde karşı düşmanca harekette bulunmak ve suçu savaş işlemiş sayılarak, kanun gereğince idam olunacaklarına dair, her tarafta olduğu gibi Adapazarı Kaymakamlığınca da bütün köy ve kasabalara münasip araçlarla durum bildirilmiştir.
Kaynakça
BOA, Osmanlı Arşivi. Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV). 60/52.
BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Mektubi Kalemi Mühimme Evrakı (A.MKT.MHM). 655/2, 655/16, 729/5.
Demirel, Elvan. 2.Meşrutiyet Döneminde Adapazarı (1908-1918), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Haziran 2021.
Keskin, Cengiz. 191.yüzyılın Sonu ve 20.yüzyılın Başlarında Adapazarı ve Çevresindeki Ermeni Meselesi, Finans Ekonomi ve Sosyal Araştırmalar Dergisi Cilt5/Sayı4, 2020.
Konukçu, Enver. “Ermenilere Adapazarı’ndan Bakış.” Türk-Ermeni Külliyatı Tarihte Türkler ve (2015): 75-128.
Narin, Resül. “XIX. Yüzyılda Adapazarı’nda Ermeniler.” Tarihte Türkler ve Ermeniler 6 (2015): 51-74.
Selvi, Haluk. Birinci dünya Savaşı’ndan Lozan’a Ermeni sorunu. Sakarya Üniversitesi, 2003.
Selvi, Haluk. Geçmişten günümüze Ermeni sorunu ve Avrupa. Sakarya Üniversitesi Türk-Ermeni İlişkileri Araştırma Merkezi, 2006.
Uras, Esat. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi. İstanbul: Belge Yayınları,1987.