Fotoğrafçılık ve Adapazarı’nda Fotoğraf Sanatı
Cumhuriyet Dönemi’nde, Osmanlı Devleti’nden arta kalan birçok fotoğrafhane yeni isimlerle çalışmalarına devam etmiştir. Birinci Dünya Savaşı sırasındaki uygulamada olduğu gibi, Kurtuluş Savaşı’nda da çoğunluğu orduda görevli subay ve askerlerden oluşan film fotoğraf ekipleri ile savaşın yapıldığı cepheler, kent ve kasabalar belgelenmiştir. İstanbul’dan başlayarak, Anadolu’nun çeşitli kentlerinde açılmaya başlayan fotoğraf stüdyoları kısa sürede ülke geneline yayılmıştır. Cumhuriyetin ilanı ile gelen nüfus kâğıdı, pasaport ve resmi evraklara fotoğraf konması zorunluluğu “resim çektirmek‟[1] istemeyen bir kısım halkın da, bu stüdyolarla sürekli bir bağlantı kurmasını gerektirmiştir.
[1] Graham Clarke; Çeviren: Maide Meltem Aydemir, Güzel sanatların bir dalı olarak fotoğraf, Hayalperest Yayınevi, İstanbul, 2017.
Basın Yayın Genel Müdürlüğü 1933-1937 yıllarında, Vedat Nedim Tör başkanlığında fotoğraf konusuna önem vererek, bu dönemde ilk defa sistemli olarak Türkiye fotoğraflanır. 1926 yılında Türkiye’ye yerleşen Avusturya asıllı fotoğrafçı Othmar Pferschy, 1935 yılında sözleşmeli fotoğrafçı olarak Basın Yayın Genel Müdürlüğü adına beş yılı aşkın bir süre Anadolu’yu gezerek binlerce fotoğraf çeker. Tarihi yapıları, kent peyzajlarını ve insan yaşamını ele alan bu fotoğraflar, “Fotoğraflarla Türkiye” adı altında Almanya’da baskısı yapılan bir kitapta toplanır. 1953 yılında Adapazarı’nın ileri gelenleri Othmar Pferschy‟le anlaşarak Adapazarı’nın fotoğraflarını çektirip bir kitapçık hazırlamışlardır.[2]
[2] Sezgin, Servet. Türk fotoğraf sanatında Adapazarı’nın Yeri. Diss. Marmara Üniversitesi (Turkey), 2009.
Adapazarı’nda Fotoğraf Sanatı
1960’lı yıllar, Türk fotoğraf sanatının gelişiminde belirleyici bir dönem olarak öne çıkmaktadır. Bu süreçte, fotoğraf aracılığıyla düşüncelerin estetik ve ironi ile ifade edilmesine yönelik yeni anlatım biçimleri ve teknik yenilikler keşfedilmiştir. Adapazarı, bu gelişmelerin etkisini derinden hissetmiş; Hüsnü Gürsel, Mümtaz Ertürer, Naci Sevinç ve İbrahim Zaman gibi sanatçıların bir araya gelmesi, bölgedeki fotoğraf sanatının önemli bir dal olarak tanınmasına ve gelişmesine olanak sağlamıştır. Özellikle Hüsnü Gürsel’in resim öğretmenliği geçmişi ile diğer sanatçıların fotoğrafçılık deneyimleri, yeni bir fotoğraf anlayışının oluşumuna katkıda bulunmuştur. Ayrıca, sandviç tekniği gibi çeşitli teknik yenilikler, sanatçılarının yaratıcı potansiyelini artırarak farklı bir görsel dilin gelişmesine ön ayak olmuştur. 1962 yılında Hayri Yazıcıgil’in katılımıyla güçlenen “Adapazarlı GRUP-5”, Türk fotoğraf dünyasının mihenk taşlarından biri haline gelmiştir. Sonuç olarak, 1960’lı yıllar Türk fotoğraf sanatında köklü değişimlerin yaşandığı, Adapazarı gibi şehirlerde yeni bir sanat ortamının oluştuğu bir dönem olmuştur.
Adapazarı’lı GRUP 5
GRUP-5’in kuruluşu, sanat adına uzun yıllar sürecek bir arkadaşlık ve dayanışmanın temellerini atmıştır. Grup üyeleri, birbirlerine destek olmuş, birlikte çalışarak kendilerini geliştirmiş ve birbirlerinden öğrenmişlerdir. Bu birlik ve dayanışma, sadece sanatlarına katkı sağlamakla kalmamış, aynı zamanda diğer sanatçılara da ilham vermiş ve fotoğrafın sevilmesine ve yaygınlaşmasına katkıda bulunmuştur.
Hüsnü Gürsel, 1 Aralık 2008 tarihli röportajında, “GRUP 5”in kuruluş öyküsünü samimi bir dille aktarmaktadır. Gürsel, 1954 yılında Trabzon Beylikdüzü Öğretmen Okulu’ndan Arifiye Öğretmen Okulu’na geçiş yaptığında, Adapazarı’ndaki fotoğraf stüdyolarında gördüğü farklılıkları dikkatle inceleyerek sanatsal fotoğraf çekimlerine olan ilgiyi keşfettiklerini belirtir. Mümtaz Ertürer, Naci Sevinç ve İbrahim Zaman ile düzenli toplantılar yaparak çekilen fotoğrafları paylaşıp eleştirilerde bulunmuşlardır. Sonuç olarak, 1956 yılında ilk adımlarını atmışlar ve 1962 Şubat’ında Adapazarı’nda ilk karma sergilerini gerçekleştirmişlerdir. Böylece, Hayri Yazıcıgil’in katılımıyla güçlenen bu grup, “Adapazarı’lı GRUP 5” adı altında bir oluşum oluşturmuştur.”[1]
[1] Sezgin, Servet. Türk fotoğraf sanatında Adapazarı’nın Yeri. Diss. Marmara Üniversitesi (Turkey), 2009.
Şubat 1962’de gerçekleştirilen bu sergi, Türkiye ve özellikle Adapazarı’nda daha önce açılan fotoğraf sergilerinden farklı bir karakter taşımaktadır. “Foto Zaman” (Hüsnü Gürsel ve İbrahim Zaman) ile “Foto Şehir” (Naci Sevinç ve Mümtaz Ertürer) stüdyolarının bir araya gelerek düzenlediği bu sergi, serbest konu üzerine yapılan ilk ortak sergi özelliğini taşımaktadır. Hem stüdyo içinde hem de stüdyo dışında çekilen fotoğrafların sergilendiği bu etkinlik, o dönemin sınırlı teknolojik koşulları ve iletişim olanakları göz önüne alındığında oldukça dikkat çekicidir. Günümüzde ise stüdyo sahiplerinin ortak sergi düzenlemesi daha yaygın bir uygulama haline gelmiştir.
GRUP 5’in ilk sergisi, 21-23 Haziran 1963 tarihlerinde Adapazarı’nın Kurtuluş şenlikleri çerçevesinde, Adapazarı Fotoğrafçılar Derneği ve Adapazarı Belediyesi’nin desteğiyle gerçekleştirilen önemli bir etkinliktir. Bu sergide, İstanbul’dan Haluk Doğanbey ve İlhan Hattatoğlu ile Adapazarı’ndan Ahmet Özdemir’den oluşan bir seçici kurul, ödüle layık eserleri Sabiha Hanım İlköğretim Okulu’nda sergilemiştir. 1964’te “Serbest” konulu sergiyle tekrar yarışmaya katılan grup, sanat çevrelerinde kendini kabul ettirmeye başlamıştır. 1966 yılında Cemal Turgay’ın katılımıyla altı kişilik bir ekip haline gelen GRUP 5, disiplinli çalışmalarıyla Türk fotoğraf sanatında önemli bir yer edinmiştir. Aynı yıl açılan “GRUP 5 SAPANCA GÖLÜNDE” sergisi, grubun sanatsal katkılarını pekiştiren bir etkinlik olmuştur. GRUP 5, en son 6 Kasım 2004 tarihinde İstanbul ve 1 Aralık 2004’te Adapazarı’nda “DÜNDEN BUGÜNE ADAPAZARI’LI GRUP 5” adlı sergilerini açarak, sanat yolculuklarını devam ettirmiştir.
GRUP 5’İN NADİDE SANATÇILARI
Hüsnü Gürsel
3 Ocak 1925 tarihinde Adapazarı’nda dünyaya gelen Hüsnü Gürsel, Ankara Gazi Eğitim Enstitüsü Resim İş Bölümünde eğitim alırken hocası Şinasi Barutçu’dan Grafik, Güzel Yazı ve Fotoğraf dersleri almıştır. Öğretmenlik ve sanat hayatında binlerce öğrenci yetiştiren Gürsel, Adapazarı ve Türkiye genelinde sevgi ve saygı gören bir emekli resim öğretmeni ve fotoğraf sanatçısıdır. 22 Nisan 2009 tarihinde dolaşım bozukluğu ve kalp yetmezliği nedeniyle hayata veda eden Gürsel’in kaybı, “Adapazarı bir gözünü kaybetmiştir” sözüyle ifade edilmiştir.
İbrahim Zaman
İbrahim Zaman, 1937 yılında Adapazarı’nda doğduktan sonra 1959’da sanatsal nitelikli fotoğrafa olan ilgisini geliştirmiştir. Adapazarı’nda “GRUP 5” ve “AFAK” fotoğraf kulüplerinin kurucu üyeliğini üstlenmiştir. İlk ödülünü 1963 yılında “Portre Dalında” kazanarak kariyerine önemli bir başlangıç yapmıştır. 1967 yılında İstanbul’da “Güvercinler” adlı ilk kişisel sergisini açmış, 2001 yılında ise Koç-Allianz’ın “Çarşı Pazar” konulu yarışmasında “Siyah Beyaz” ve “Renkli Baskı” kategorilerinde iki ödül elde etmiştir. Kültür ve sanata yaptığı katkılardan ötürü, Adapazarı Belediyesi tarafından doğduğu sokağa “Sokağımda bir değer yetişti” adıyla bir layiha dikilmiştir.
Mümtaz Ertürer
6 Eylül 1930 Tarihinde Adapazarı’nda doğdu. Fotoğrafçı ailenin çocuğu Mümtaz Ertürer, 1945 yılında babasının yanında “alaminüt” fotoğraf çıraklığı yaparak fotoğrafı öğrendi. Adapazarı’lı GRUP 5 ve AFAK fotoğraf kulüplerinin kuruluşlarında bulundu. 1 Nisan 1965 tarihinde Baha Gelenbevi’nin daveti ile İstanbul’da Belediye şehir Galerisi’nde GRUP 5 fotoğraf sergisine katıldı. Birçok kişisel ve karma sergiye katıldı. Fotoğraf yarışmalarında ödüller ve sergilemeler aldı.
Naci Sevinç
1932 yılında Adapazarı’nda doğdu. 1953‟de stüdyo fotoğrafçılığı konusunda bir ilki gerçekleştirdi. “Görçek Sistemi” ni (stüdyoda bir kabin içine girip, aynada kendini gören müşterinin, deklanşöre basarak fotoğrafı kendisinin çekmesi imkanını sağlayan sistem) kurdu. 1955‟te Hüsnü Gürsel’in çalışmalarından etkilenerek sanatsal fotoğrafçılığa ilgi duydu. GRUP 5 ve AFAK kurucu üyeliği yaptı. Adapazarı ve İstanbul’da grup sergilerine iştirak etti.
Hayri Yazıcıgil
15.03.1936 yılında Adapazarı’nın Yenicami mahallesinde doğmuştur. Sakarya İl Yıllıklarının fotoğraf çekimlerini yapar. Arifiye’deki askeri havaalanında bulunan keşif uçakları pilotlarına (sivillerin uçağa binmesi yasak olduğundan) film ve makine vererek Adapazarı’nın fotoğraflarını çektirir. 1965 yılında Grup 5’e katılır ve ortaklaşa birçok sergiye imza atarlar.
Ağustos 99 depreminde evi ağır hasar görür, barakada geçen günlerin ardından solunum yetmezliğinden 10.10.1999 tarihinde yaşama veda eder. Ölümünden sonra sanatçının yıllarca emek verdiği (Adapazarı ve diğer fotoğraflarına ait) arşivi ve antika fotoğraf makinesi koleksiyonu bazı kişi veya kişilerce ağır hasarlı evinin kira borcuna mahsuben talan edilir.
KAYNAKÇA
Graham Clarke; Çeviren: Maide Meltem Aydemir, Güzel sanatların bir dalı olarak fotoğraf, Hayalperest Yayınevi, İstanbul, 2017.
Sezgin, Servet. Türk fotoğraf sanatında Adapazarı’nın Yeri. Diss. Marmara Üniversitesi (Turkey), 2009.
Tuna, Fahri, ADAPAZARI YAZILARI, Adapazarı, Değişim Yayınları 2007.
Tuna, Fahri. Dünden bugüne Adapazarı, Adapazarı,2004.