Sakarya' da Siyasi Partiler ve Teşkilatlanma (1923-55)

1954 yılının en büyük idari değişimi, şüphesiz Adapazarı ilçesinin Kocaeli’nden ayrılarak, Sakarya adında yeni bir il olarak kurulması olmuştur. Sakarya’da “bir vilâyet teşkil edilmesi” konusu ilk defa 23 Şubat 1951 tarihinde toplanan Adapazarı Belediye Meclisi’nin Dahiliye Vekaletine sunduğu bir karar suretinde görünmektedir. TBMM’de, kabul edilen 14 Haziran 1954’te 6419 Sayılı kanun ile Adapazarı merkez ilçe olmak üzere Akyazı, Geyve, Hendek ve Karasu kazaları Kocaeli’nden ayrılarak “Sakarya” ismiyle yeni bir il oluşturulmuştur. Dönemdeki ifadeyle, “Sakarya Vilâyeti” resmen 1 Aralık 1954 tarihinde teşekkül etmiş sayılacaktır.

Çok sesli siyasi ortamda, Kocaeli bölgesi dahilinde Adapazarı’nda ve Sakarya’da CHP, DP, MP, HP, CMP, TKP gibi öne çıkan siyasi partilerin teşkilatlarının hızlı bir şekilde kuruluşu tamamlanmıştır. Adapazarı merkez, bucak ve köylerinde partilerin aktif çalışmalar gerçekleştirdiği, parti kongrelerinin düzenli şekilde yapıldığı tespit edilmiştir.

İkinci Dünya Savaşı, Türk siyasi hayatının çok partili sisteme geçişi ve Demokrat Parti’nin kurulmasıyla sonuçlandı. Bunun İkinci Dünya Savaşı’nın çeşitli ülkeler üzerindeki etkisiyle yakından ilişkili olduğunu belirtmek gerekmektedir. Cumhuriyet Halk Partisi hükümeti, savaş dönemi karaborsacıları ve vurguncularıyla mücadele ederken, artan enflasyonu dengelemek amacıyla bazı ihtiyati kararlar almıştır. 1940’ların başında yürürlüğe giren “Milli Koruma Yasası” ve “Varlık Vergisi” gibi uygulama tedbirleri parti içinde bölünmelere neden oldu. 1945’te Kongre’de tartışılan “Çiftçiyi Topraklandırma Yasası”, Demokrat Parti’yi parti kurma aşamasına getiren en önemli ekonomik önlemdi. Demokrat Parti, 7 Ocak 1946’da Atatürk döneminin son başbakanı Celal Bayar, eski Cumhuriyet Halk Partisi gözlemcisi Adnan Menderes ve Mülkiye Valisi Refik Koraltan ile edebiyat tarihçisi Fuat Köprülü’nün oluşturduğu Demokrat Parti’nin kuruluşu gerçekleşmiştir.

DP’nin kuruluşunu tamamladıktan sonra, merkezde ve taşrada teşkilatlanmaya başladığı anlaşılmaktadır. Öncelikle oluşturduğu bölgelerden biri de Kocaeli olmuştur. Kocaeli’ne bağlı Adapazarı ilçesinde Demokrat Parti’nin 3 Temmuz 1946 tarihinde kurulduğu kaydedilmiştir.

Bu tarihte Kocaeli İl İdare Kurulunda bulunan kişilerle, sonradan Sakarya İline bağlanacak olan İlçe İdare Kurullarında yer alan isimlerin, partideki görevleri ve meslekleri şu şekildedir:

Başkanlık görevini Diş Doktoru olan Sadi Ataergin üstlenmiştir. Üyeler; Avukat Yeredoğ Kişioğlu, Noter Emin Temeloğlu, Bakkal Abdurrahim Karaçetin, Tütün Bayiici Niyazi Ataman, Fabrikada ustası Mehmet Görken, Arzuhalci Dursun Aradil

Adapazarı İlçe İdare Kurulunda bulunan kişiler: Tüccar olan Başkan Hamdi Bayar, Üyeler; Manifaturacı Süleyman Şumnulu, Doktor Kadri Kalfaoğlu, Eski Kaymakam Ramazan Dinç, Tüccar Yaşar Bir.

Akyazı İlçesi İdare Kurulunda bulunan kişiler ve görevleri: Başkan-Tahir Galip Çökün, İbrahim Emel, İdris Özkan, Mustafa Furtuna, Hasan Erdem

Adapazarı’n her bölgesinde DP teşkilatlarının bulunduğunu söyleyebiliriz. Örgütün üyeleri toplumdaki farklı meslek gruplarından ve sivillerden oluşmaktadır. Üyeleri ağırlıklı olarak çiftçi ve iş adamlarından oluşuyor. Adapazarı döneminin siyasi faaliyetleriyle yakından ilgilenen Osman Erkaya’nın anılarında Demokrat Parti’nin ildeki örgütlenmesi ve dönemin gelişimi belgelenmektedir. Bu dönemde Adapazarı ilçe merkezinde DP bucak başkan yardımcılığı ve Pamukova bucak komitesinin ikinci başkanlığı görevlerinde bulundu. Erkaya’nın Demokrat Parti’den siyasete girişi ve Adapazarı’nda parti adına yaptığı örgütlenme çalışmaları hakkında verdiği bilgiler şöyle;

 “Memuriyetten istifa ettiğimde Adapazarı’nda DP’yi ilk kuran on iki kişiden biri bendim.1946 son aylarında Merkez bucağını yedi kişi kurduk. Birinci başkan, Tevfik Karagülle tüccar gazeteci, ikinci başkanlığa ben seçildim. Adapazarı DP ilçe kurulu da Avukat Ragıp Bey başkan, ikinci başkan tuhafiyeci Hamdi Bayar, üyeler Nazmi Akhuy kösele tüccarı, İsmail Kösemen, Hendekli Yaşar Bir’dir.’’

Kocaeli’ne bağlı bir ilçe olan Adapazarı ve 1954’ten sonra kurulan Sakarya ili ’nin seçmeni, 1950-1960 yılları arasında 3 genel seçime katılmıştır. Dönemin ilk genel seçimi olan 14 Mayıs 1950 Milletvekili seçiminde Kocaeli’nden %59,2 oy alarak 11 Milletvekili çıkaran DP, tek başına hükümeti kurmaya hak kazanmış, Adapazarı’nda da en fazla desteklenen parti olmuştur. 2 Mayıs 1954 Genel Seçiminde Adapazarı’nın en çok oy verdiği adaylar yine DP adayları olmuştur. Menderes’in kurduğu üçüncü hükümet sırasında 1954 Aralık başında il olan Sakarya, bu süreçte iktidar partisine destek vermenin de bir getirisi olarak idari statüsünü güçlendirmiştir. Sakarya’daki siyasi teşkilatların faaliyetleri giderek hız kazanmıştır.

1950-1960 döneminde DP hükümetinin uyguladığı ekonomi politikasına bağlı olarak, yerel anlamda Adapazarı-Sakarya için de tarım, hayvancılık, ticaret, sanayi kolları gibi alanlarda farklı gelişmelerin gerçekleştiği bir süreç yaşanmıştır. Topraklarının %96’sı tarıma elverişli olan arazilerden oluşan Sakarya’da, çok çeşitli ürünler üzerinden yapılan tarımsal faaliyetlerin daha çok Adapazarı’nda ve bağlı köylerde yoğunlaştığı görülmüştür. Sel baskınlarının önlenmesi ve bataklık varlığının azaltılması bölge tarımını çok olumlu etkilemiştir. Ülke genelinde olduğu gibi makineli tarıma geçilmesi Sakarya’da da ekim alanlarındaki üretimi artırmıştır. 1955 yılında tarımla uğraşan kesimin oranı %80,8’e ulaşmıştır. Sanayi alanındaki yatırımların artmasına kadar bu oran sürekli yüksek seyretmiştir. Halkı toprağı işlemeye teşvik için Ziraat Bankası gibi kurumların kredi sağlaması, çiftçiye tohumlar dağıtılması ve ziraat konusunda eğitimler verilmesi pek çok çiftçi aileyi köyüne bağlamıştır. Sanayi bitkisi olan şekerpancarı, tütün, patates gibi mahsullerin üretildiği yerde işlenmesi adına açılan işletme ve fabrikalar bölgede ekonomik canlılığı oldukça artırmıştır.

1950-1960 döneminde uygulanan ekonomi politikası, önceki devletçi döneme göre birtakım farklılıklar içermektedir. Demokrat Parti iktidarı ele aldığında, açıkladığı programa göre Menderes hükümeti; devletçiliği sert biçimde eleştirmiş, ekonomide devlet müdahalesini en aza indirerek, iktisadi kalkınmayı özel kesimin desteği ve girişimi ile sağlayacağını belirtmiştir.

1954 yılında imalat sanayi ve diğer ekonomik faaliyet kollarında özel yabancı sermayenin teşviki için 6224 Sayılı Özel Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu ile petrol alanında özel yabancı sermayenin teşviki ile ilgili 6236 Sayılı kanun yürürlüğe koyulmuştur. 1954 yılında imalat sanayi ve diğer ekonomik faaliyet kollarında özel yabancı sermayenin teşviki için 6224 Sayılı Özel Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu ile petrol alanında özel yabancı sermayenin teşviki ile ilgili 6236 Sayılı kanun yürürlüğe koyulmuştur.

Demokrat Parti’nin iktidarı sırasında, yurt çapında özellikle de Marshall Planı kapsamında, Amerikan yardımlarının da ülkeye kabul edilmesi ile asfalt yapımı ve kara yollarının yaygınlaştırılması, yeni köprülerin inşası çalışmaları öncelik verilen yatırım alanları haline gelmiştir. Karayollarına verilen önem ve bu doğrultuda yapılan çalışmalar, ulaşım politikasının bu temel üzerine bina edileceğini açıkça göstermiştir. 1950 yılı itibariyle, hükümet İstanbul-İzmit-Bolu-Ankara karayolunu iyice geliştirmiştir.

DP, Adapazarı’nda teşkilatlanmaya hız vermiş, 1953 yılında DP’nin Adapazarı’nda ve ilçelerindeki ocaklarda kongreler gerçekleşmiştir. Adapazarı Merkez bucağına bağlı Ocaklarda 7 Mart-22 Mart arasında, Kazım Paşa bucağına bağlı ocaklarda 6 Mart-22 Mart tarihleri arasında yıllık kongreler tamamlanmıştır.

Demokrat parti seçim ve parti beyannemeleriyle ilgili galeriye ulaşmak için tıklayınız

Türk siyasi hayatında, 1948 yılında CHP’ye muhalefet eden tek parti DP idi. Üçüncü bir parti olarak gelişen Millet Partisi, bazı görüş ayrılıkları dolayısıyla DP’den ihraç edilen veya ayrılan Fahrî Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak, Genel Başkanı Hikmet Baydur’du. Bunların yanında Enis Akaygen, Kenan Öner, Mustafa Kentli, Osman Bölükbaşı, Osman Nuri Köni ve General Sadık Aldoğan partinin diğer kurucularıydı. Partiyi kuranlar, gerek insanlarda partinin halkın isteklerinden doğduğu düşüncesini oluşturmak gerekse daha mütevazi buldukları için kendilerine “sunucu” sıfatını layık gördü.

Adapazarı Millet Partisi’nin ilçe başkanı, partinin kapatıldığı 1953 yılına kadar Avukat Ahmet Kulen’dir. Ocak 1953’te partinin eski kurucularından Yusuf Hikmet Bayur Adapazarı’na konuşma yapmak üzere davet edilmiş, ancak parti üyeleri arasındaki anlaşmazlıklar nedeniyle bu ziyaretin haberi pek olumlu karşılanmamıştı. Siyasi ortamın gergin olması nedeniyle ilçe başkanı Ahmed Kulen, Hikmet Bayur’un arayarak şehre gelse bile konuşamayacağını söylemiştir. Kocaeli İl Meclis Üyesi Nurettin Sümerkan ve halk, olaya tepki göstererek Bayur’dan özür dilemiştir.

Şiddetli muhalefet yapamadıkları gerekçesiyle DP’ye karşı başlayan bu siyasi hareket, hızlı ve demokratik bulunmayan bir yöntemle 27 Ocak 1954’te son buldu. MP’liler partilerinin kapatılması durumuna karşı hazırlıklıydılar ve partinin kapanmasından daha 15 gün bile geçmeden 9 Şubat 1954 günü Ahmet Tahtakılıç’ın genel başkanlığında Cumhuriyetçi Millet Partisi (CMP)’ni kurdular. Yeni partinin Haziran 1955’te yapılan birinci kongresinde Osman Bölükbaşı genel başkan oldu ve yeni partinin de sembol ismi hâline geldi. CMP, 1958 yılında Türkiye Köylü Partisi ile bileşmesi sonrası ismine “Köylü” kelimesini ekledi.

Millet partisi 1954 programı ile ilgili galeriye ulaşmak için tıklayınız

Mayıs 1951’de Demokrat Parti’nin Adana İl Kongresi’nde yaşanan tartışmalar ve görüş ayrılıklarından dolayı DP Adana Teşkilatı’ndan ayrılan Remzi Oğuz Arık, Yusuf Ziya Eker ve Cezmi Türk, yeni bir parti kurmak için çalışma başlattı. Remzi Oğuz Arık, istikrarlı politika takip etmek için herkese kapıları açmaktan ziyade seçici davranmanın önemine vurgu yaptı.

Seyhan Milletvekili Remzi Oğuz Arık, 19 Mayıs 1952’de DP’den ayrılarak Cezmi Türk, Yusuf Ziya Eker, Süreyya Endik, Ethem Menemencioğlu ve Tahsin Demiray ile Türkiye Köylü Partisi’ni kurmuş ve Tahsin Demiray genel başkan seçilmişti. “Köylüler başta olmak üzere bütün çalışan vatandaşları ve ailelerini kültürde, teknikte, refahta ileri bir yeni hayata kavuşturup, sağlam bünyeli bir millet birliği haline getirmek ve böylece umumî emniyet ve refahı sağlamak maksadıyla kurulmuştur” şeklinde gayelerini ve programlarını açıkladıkları beyannameleri ile kurulan bir partidir.

Köylü Partisi’nin Adapazarı teşkilatı 21 Aralık 1953 tarihinde kurulmuş, ilçe başkanlığını ise Hidayet Öztürk yürütmüştür. 1954 yılı ortalarına kadar, Kocaeli bölgesinde ancak 41 mahalle ve köyde teşkilatını kuran parti, bu teşkilatı genişletmeye çabalarken, Adapazarı’nın yakın gelecekte Sakarya İli olacağını göz önüne alarak, Geyve, Karasu, Akyazı, Hendek ve Adapazarı’nı içeren bir il teşkilatı şeklinde kurulduğunu belirtmiştir.

Türkiye Köylü Partisi, 1955 İl Genel Meclisi seçimlerine katılma kararı almış, İstanbul, Ankara ve İzmir’de örfi idare ilan edildiğinden seçim propagandası için radyodan konuşma yapılmasına izin çıkmamıştı. Partilerinin kapatılması durumunda köy davasından vazgeçmeyecekleri, mücadelelerine devam etmek için Türkiye Köycüler Cemiyeti adı altında bir teşkilatlanmaya gideceklerini duyurdular. Seçimden önce Sakarya Köylü Partisi Teşkilatı toplu olarak istifa ederek Cumhuriyetçi Milli Parti’ye katıldı. Parti, 1958 Seçimleri erkene alınmasına ve seçim sistemindeki yanlışlıklara rağmen kararlı bir şekilde seçimlere girme yönünde irade göstermesine rağmen seçimlere iştirak etmedi.

Türkiye Köylü Partisi ile ilgili galeriye ulaşmak için tıklayınız

MP’ nin kapatılma hadisesinden sonra, parti ideolojisi olan Milliyetçiliği siyasi alanda devam ettirecek olan Cumhuriyetçi Millet Partisi, 12 Şubat 1954 tarihinde kurulmuştur. Ekim 1958’de Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi kurulmasına kadar devam etmiştir. Kurucular listesinde MP’ den gelen isimlerin ağırlıkta olduğu görülmektedir. Enis Akaygen, Ertuğrul Akçic, Sadık Aldoğan, Fuat Ama, Suphi Batur, Osman Bölükbaşı, A. Boyacıgiller, M. Ali Derman, Cemal Islak, Saadet Kaçar, Enver Kök, Ahmet Oğuz ve Ahmet Tahtakılıç kurucu kadroda yer almıştır. Bu haliyle, kapatılan partinin isim değiştirerek yeniden aktif hale getirildiği söylenebilir.

Parti kurulduktan sonra, taşradaki teşkilatını oluşturmaya başlamış ve 1954 yılı başlarında Adapazarı’nda bir şube açılması için faaliyete geçilmiştir. 19 Şubat 1954 günü partinin Adapazarı şubesinin kurulduğu gündür. Kurucular, Yusuf Ziya Kösemen (Avukat), Hakkı Taşöz (Tüccar), Mahmut Akpınar (Avukat), Ethem Güler (Çiftçi), Ragıp Torsum (Yük. Mühendis), Hüseyin Paçacı (Manifaturacı), Kâmil Başkaraca (Avukat), Yusuf Burnaz (Avukat), İbrahim Sevim (Terzi) olarak kaydedilmiştir. CMP başkanlığına ise Hakkı Taşöz getirilmiştir.

Sakarya il olarak kurulduktan sonra, Merkez Adapazarı ilçe teşkilatı 1955 yılında şu isimlerle oluşturulmuştur: Başkan Ziya Özbakır, ikinci Başkan Ahmet Selman, muhasip Hasan Allahverdi, kâtip İlyas Taşoğlu, azalar Murat Çankaya, Tevfik Peşkent, İsmail Koçdemir, Hakkı Dalay, Ali Tunalı, Şükrü Örge ve Mahmut Öztunç.

DP’den ayrılan 19 muhalif Milletvekili tarafından 20 Aralık 1955 tarihinde kuruluşu gerçekleşen Hürriyet Partisi, “19’lar” olarak anılan grubun Basın Yasası’ndaki basında ispat hakkının verilmesine dair istekleri reddedildiği için kurduğu bir partidir. Bu sebeple “ıspatçılar” olarak da anılmışlardır. Partinin Genel Başkanı Lütfi Karaosmanoğlu’dur. 24 Kasım 1958 tarihinde kongre kararı ile kapatılmış ve CHP içerisine dağılmıştır. Kısa süren bir siyasi hayatı olmasına rağmen dönemde etkili partiler arasında yer almıştır.

Sakarya’da Hürriyet Partisi’nin kuruluşu 1956 yılında gerçekleşmiştir. Vilayet müteşebbis heyeti Ocak 1956’da verdiği dilekçe ile faaliyete başlamıştır. Partinin il idare kurulunda, Fuat Son, Fikri Çakın, Salih Sipahier, Zeki Arar, Şeref Davran, Metin Karagülle, İbrahim Alp, Lebib Kökçü, Tevfik Özgüven, Mahmut Nedim Akpınar ve Necati Mutlu’nun yer aldığı açıklanmıştır.