Demokrat Parti Dönemi Adapazarı-Sakarya Faaliyetleri
1954 yılının en büyük idari değişimi, şüphesiz Adapazarı ilçesinin Kocaeli’nden ayrılarak, Sakarya adında yeni bir il olarak kurulması olmuştur. Sakarya’da “bir vilâyet teşkil edilmesi” konusu ilk defa 23 Şubat 1951 tarihinde toplanan Adapazarı Belediye Meclisi’nin Dahiliye Vekaletine sunduğu bir karar suretinde görünmektedir. TBMM’de, kabul edilen 14 Haziran 1954’te 6419 Sayılı kanun ile Adapazarı merkez ilçe olmak üzere Akyazı, Geyve, Hendek ve Karasu kazaları Kocaeli’nden ayrılarak “Sakarya” ismiyle yeni bir il oluşturulmuştur. Dönemdeki ifadeyle, “Sakarya Vilâyeti” resmen 1 Aralık 1954 tarihinde teşekkül etmiş sayılacaktır.
Çok sesli siyasi ortamda, Kocaeli bölgesi dahilinde Adapazarı’nda ve Sakarya’da CHP, DP, MP, HP, CMP, TKP gibi öne çıkan siyasi partilerin teşkilatlarının hızlı bir şekilde kuruluşu tamamlanmıştır. Adapazarı merkez, bucak ve köylerinde partilerin aktif çalışmalar gerçekleştirdiği, parti kongrelerinin düzenli şekilde yapıldığı tespit edilmiştir. Kocaeli’ne bağlı bir ilçe olan Adapazarı ve 1954’ten sonra kurulan Sakarya ili ’nin seçmeni, 1950-1960 yılları arasında 3 genel seçime katılmıştır. Dönemin ilk genel seçimi olan 14 Mayıs 1950 Milletvekili seçiminde Kocaeli’nden %59,2 oy alarak 11 Milletvekili çıkaran DP, tek başına hükümeti kurmaya hak kazanmış, Adapazarı’nda da en fazla desteklenen parti olmuştur. 2 Mayıs 1954 Genel Seçiminde Adapazarı’nın en çok oy verdiği adaylar yine DP adayları olmuştur. Menderes’in kurduğu üçüncü hükümet sırasında 1954 Aralık başında il olan Sakarya, bu süreçte iktidar partisine destek vermenin de bir getirisi olarak idari statüsünü güçlendirmiştir. Sakarya’daki siyasi teşkilatların faaliyetleri giderek hız kazanmıştır.
1950-1960 döneminde DP hükümetinin uyguladığı ekonomi politikasına bağlı olarak, yerel anlamda Adapazarı-Sakarya için de tarım, hayvancılık, ticaret, sanayi kolları gibi alanlarda farklı gelişmelerin gerçekleştiği bir süreç yaşanmıştır. Topraklarının %96’sı tarıma elverişli olan arazilerden oluşan Sakarya’da, çok çeşitli ürünler üzerinden yapılan tarımsal faaliyetlerin daha çok Adapazarı’nda ve bağlı köylerde yoğunlaştığı görülmüştür. Sel baskınlarının önlenmesi ve bataklık varlığının azaltılması bölge tarımını çok olumlu etkilemiştir. Ülke genelinde olduğu gibi makineli tarıma geçilmesi Sakarya’da da ekim alanlarındaki üretimi artırmıştır. 1955 yılında tarımla uğraşan kesimin oranı %80,8’e ulaşmıştır. Sanayi alanındaki yatırımların artmasına kadar bu oran sürekli yüksek seyretmiştir. Halkı toprağı işlemeye teşvik için Ziraat Bankası gibi kurumların kredi sağlaması, çiftçiye tohumlar dağıtılması ve ziraat konusunda eğitimler verilmesi pek çok çiftçi aileyi köyüne bağlamıştır. Sanayi bitkisi olan şekerpancarı, tütün, patates gibi mahsullerin üretildiği yerde işlenmesi adına açılan işletme ve fabrikalar bölgede ekonomik canlılığı oldukça artırmıştır.
1950-1960 döneminde uygulanan ekonomi politikası, önceki devletçi döneme göre birtakım farklılıklar içermektedir. Demokrat Parti iktidarı ele aldığında, açıkladığı programa göre Menderes hükümeti; devletçiliği sert biçimde eleştirmiş, ekonomide devlet müdahalesini en aza indirerek, iktisadi kalkınmayı özel kesimin desteği ve girişimi ile sağlayacağını belirtmiştir. Ayrıca tarıma öncelik verileceğini ve modern makinalarla yapılmasının sağlanacağını da ekonomi ilkeleri arasında belirtmiştir. Adapazarı-Sakarya, Marmara Bölgesinin iklimin koşullarının da etkisi ile toprak yapısı olarak tarım ve hayvancılığa oldukça elverişlidir.
Adapazarı’nda pancar ekimi yaygın olarak yapılmakta olup, Ekim 1953’te Adapazarı’na şeker fabrikası açılması bölgedeki hayvancılığı da olumlu yönde etkileyecek bir gelişme olmuştur. Cumhurbaşkanı Celal Bayar ve Başbakan Adnan Menderes’in katıldığı açılış töreninde yapılan konuşmalar da bu yöndedir. Örneğin, Cumhurbaşkanı Celal Bayar açılış konuşmasında; “Muhterem vatandaşlarım…Bir şeker fabrikası, muhakkak ki, bir muhiti ihya eder. Her sahada, ziraatta, sütçülükte, hayvancılıkta hem müstahsil kazanacak hem de müstehlik istifade edecektir. Böyle bir eserin tahakkukunu selamlamak ve buna delalet edenlere karşı sevgi göstermek, hepimiz için zevkli bir vazifedir.” ifadeleri ile bu fabrikanın açılmasının hayvancılığa sağlayacağı katkıya değinmiş, akabinde Şeker Şirketi Genel Müdürü Baha Tekan da konuşmasında,” Şimdiye kadar verdikleri pancarın küspesinden faydalanma mahrumiyeti çeken Adapazarı çiftçileri, her yıl bu fabrikanın istihsal edeceği 90.000 ton küspeyi rahat rahat şu transportörlerin altından alabileceklerdir. Çok faydalı ve ucuz bir yemin kullanılmaya başlanması, bu bölge hayvancılığının inkişafına yeni ve kuvvetli bir saik hazırlayacak, çiftçi pancar gelirine ilaveten hayvancılıktan da büyük menfaatler sağlayacaktır” ifadeleri ile aynı faydayı dile getirmiştir.
1954 yılında imalat sanayi ve diğer ekonomik faaliyet kollarında özel yabancı sermayenin teşviki için 6224 Sayılı Özel Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu ile petrol alanında özel yabancı sermayenin teşviki ile ilgili 6236 Sayılı kanun yürürlüğe koyulmuştur. 1954 yılında imalat sanayi ve diğer ekonomik faaliyet kollarında özel yabancı sermayenin teşviki için 6224 Sayılı Özel Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu ile petrol alanında özel yabancı sermayenin teşviki ile ilgili 6236 Sayılı kanun yürürlüğe koyulmuştur.
Ülkenin diğer bölgelerinde olduğu gibi Sakarya’da da sanayinin büyümesi tarımsal büyümeyle doğru orantılı ve birbirini güçlendirmektedir. Sakarya İl’inde tarım dışı nüfusun önemine rağmen tarımın ekonomik yapıdaki payı sanayiye göre daha yüksektir. İlimizin sanayi yapısı iyi bir geleceğe ve potansiyele sahiptir ve bu gelişme aşamasında dikkate alınmalıdır.
Bu dönemde Adapazarı genel olarak küçük bir sanayi şehri olarak düşünülmelidir. Ağır Bakım Tamir Fabrikası (Ordonat), Türkiye Ziraat Donatım Kurumu Adapazarı Ziraat Aletleri ve Makineleri Fabrikası, Çeşitli Sanayi Dallarına Ait Fabrika ve İmalathaneler, U.S Royal Türk A.Ş Adapazarı Fabrikası, Adapazarı Şeker Fabrikası ve Adapazarı Nişkoz Sanayii ve Ticaret T.A.Ş Fabrikası bazı sanayi kuruluşları arasındadır.
Adapazarı-Sakarya, Marmara Bölgesinin iklimin koşullarının da etkisi ile toprak yapısı olarak hayvancılığa oldukça elverişlidir. Adapazarı’nda yetiştirilen hayvanlar arasında bu dönemde öne çıkan hayvanlar manda ve karasığırdır. Sulak arazinin çokluğu bunun en önemli sebebidir. İkinci sırada yer alan koyun ise, bataklıklardan uzak, kurak ve yüksek kesimlerde beslenebilmektedir. Kıl keçisi ise genellikle çalılık yerlerde ve dağ köylerinde üretilmektedir. Büyükbaş ve küçükbaş hayvancılığın yanında kümes hayvancılığı, arıcılık, ipek böcekçiliği, at yetiştiriciliği, balıkçılık faaliyetleri de yapılmaktadır.
Karayolu
Demokrat Parti’nin iktidarı sırasında, yurt çapında özellikle de Marshall Planı kapsamında, Amerikan yardımlarının da ülkeye kabul edilmesi ile asfalt yapımı ve kara yollarının yaygınlaştırılması, yeni köprülerin inşası çalışmaları öncelik verilen yatırım alanları haline gelmiştir. Karayollarına verilen önem ve bu doğrultuda yapılan çalışmalar, ulaşım politikasının bu temel üzerine bina edileceğini açıkça göstermiştir. 1950 yılı itibariyle, hükümet İstanbul-İzmit-Bolu-Ankara karayolunu iyice geliştirmiştir. E-5 karayolunun yapımı bu dönemde önemli bir adım olmuştur. Hükümet bu dönemde karayollarının yapımına 22.000.000 lira para ayırmayı planlamış ve Kocaeli bölgesinin yapımına başlanan yolları için gerekli ödeneği göndermiştir. Yeni yolların yapılması ve eski yolların bakımlarının yapılarak bir kısmının genişletilmesi ve asfaltlanması işi bu ödenek sayesinde mümkün olmuştur.
Demiryolu
3 Mayıs 1873’te ulaşıma açılan Haydarpaşa-İzmit Demiryolu, Osmanlı topraklarında devlet olanakları ile yapılan ilk demiryolu olarak tarihe geçmiştir. Arifiye-Adapazarı Demiryolunun ve Adapazarı Garının yapımı ile de bu istikametten Ankara’ya kadar çalışan trenler, bölgenin ulaşımında çok büyük rol oynamış, Cumhuriyet döneminde artan ihtiyacı karşılayabilmesi için trenlerin yük ve yolcu kapasiteleri artırılarak, modernize çalışmaları yapılmıştır. 1950-1960 döneminde Haydarpaşa-İzmit-Adapazarı tren hattında, önce motorlu, daha sonra da elektrikli tren seferlerine geçilmesi ile şehrin demiryolu ulaşımında mesafe kat edilmiştir.
Sakarya’daki tarım ürünlerinin çeşitliliği ve ürün miktarının bolluğu, Sakarya ekonomisinin zamanla çiftçilere ve çalışan nüfusa iş olanakları sunan hızlı bir gelişme sürecine girmesini sağlamıştır. Demokrat parti döneminde Türkiye genelinde olduğu gibi Sakarya’da da bir dönüşüm yaşanmış, modern makineli tarımın yayınlaştırılması sonucunda, ekim alanları genişleyerek tarımsal üretimin pazara dönük hale gelmesi sağlanmıştır. Sakarya’da bu dönemde modern tarım araçlarının kullanımı oldukça yüksek seviyededir.
1950’den sonra Demokrat Parti hükümetinin tarım politikası kapsamında, çiftçilerin toprak kalitesini iyileştirmeye yönelik tohum ve gübrelerle toprak hazırlama konusunda eğitilmesi konusunda aktif bir süreç başladı. Bu dönemde çiftçiler tarımla planlı ve bilinçli bir şekilde temas kurmuş ve birlikte çalışmışlardır. Yapılan araştırmalar üretimin artmasında belirleyici faktördür. Sakarya’da ekim alanının en büyük kısmını tahıllar oluşturmaktadır. Başlıca ürünler buğday, arpa, çavdar, yulaf, darı ve pirinçtir. Gıda üretimine göre nispeten daha ön plana çıkan tarımda endüstriyel bitkisel üretim önemli bir yer tutmaktadır. Bunlar arasında tütün, patates, şeker pancarı, afyon ve pamuk üretimi yer alıyor. Gıda ve sanayi üretiminin yanı sıra meyve ve sebze üretimi de oldukça yüksek olup, lahana, bal kabak, narenciye, fındık, üzüm gibi ürünler yetiştirilmektedir.
Kaynakça
- ÇALIK, Ümit. “Demokrat Parti dönemi iktisat politikalarına yeni bir yaklaşım.” Liberal Düşünce Dergisi 65 (2012): 187-196.
- Gemici, Filiz. “Demokrat Parti Döneminde Adapazarı/Sakarya’da Hayvancılık (1950-1960).” Çeşm-i Cihan: Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi E-Dergisi 6.1 (2019): 111-132.
- Gemici, Filiz. Demokrat Parti Dönemi Adapazarı-Sakarya (1950-1960). Diss. Sakarya Üniversitesi (Turkey), 2019.
- Genç, Savaş Volkan, and Atilla Özgür. “Demokrat Parti dönemi hayvancılık politikaları ve veteriner hekimliği hizmetleri.” Veteriner Hekimler Derneği Dergisi 88.2 (2017): 38-50.
- Gökkaya, Gökhan. Demokrat Parti Dönemi (1950-1960) Tarım Politikası, Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale 2019.