Bu satırlarla memleketin iktisadi bünyesi üzerindeki hayati tesirleri kısaca belirtmeye çalıştığımız Hendek tütüncülüğünün, inhisarlar idaresine neşredilen tütün yıllıklarında da ehemmiyetli bir yel aldığını görüyoruz. Fakat, yıllık istihsalata ait maalumatın izahına geçmezden evvel, Hendek tütününün evsaf itibariyle bambaşka bir hususiyet taşıması, Düzce ve mülhakatı gibi civar kaza tütünlerinden yetişme tarzı ve karakteri bakımından tamamen ayrılmış olması gibi sebepler bu bahsi biraz incelemekliğimizi icra etmiştir.

Hendek, toprak ve iklim şartları noktasından komşu kaza olan Düzce’ye nazaran hiç bir fark arzetmezken, her iki mahsul arasındaki tip ve nefes ayrılığı nereden ileri geliyor?

Bu husustaki etütlerimize mehez ittihaz ettiğimiz resmi rapor ve yazılar Hendek tütününü orta, büyükce, kıtalı, açık ve açık kırmızı renkli,sert ve tatlı içimli olduğunu göstermekte ve daha ziyade Trabzon tütünlerine benzemekle harmanlarda bunların mütemmimi olarak kullanıldığını yazmaktadır.

Görülüyor ki; Hendek tütünü ile, Trabzon tütünü arasında sıkı bir münasebet vardır ve bu benzerlik Hendek tütününü Marmara bölgesine dahil, sair kaza tütünlerinden mühim farklarla ayırmaktadır.

Menşei:

Bu tütün Trabzon’dan niçin ve nasıl getirilmiştir? Civar bölgelerdeki tütüncülükte Hendek kadar ve belki daha eski bir maziye dayanmasına rağmen, Trabzon’a ait bir menşein tercihinde, acaba, hangi sebepler amil olmuştur. Buna dair elimizde, ne yazık ki hiçbir vesika mevcut değildir. Bu hususta, İnhisarlar Tütün Enstitüsü raporlarında sadece şu malumata tesadüf ediyoruz:

“Hendek tütünleri komşu mıntıkalar tütünlerinden tamamiyle başkadır. Bunlar Trabzon sortundan gelmekte ve sulanan tarlalara ekilmektedir. Düzceliler ise, Bafra’dan gelmekte ve sulanmamaktadır.”

“Hendek’te Artvin tohumu da ekilmektedir. Bu tohumla elde edilen tütün hakiki Hendek’e çok benzer, hatta ondan üstündür. Ziraat mıntıkası kazanın hemen hemen bütün köylerine yayılmış olmakla beraber, en büyük kısmı merkez kazanın civarındadır. Hendek tütününün parlak ve çok tatlı, sarı veya sarı kırmızımtrak bir rengi vardır. Yaprak Trabzonunki’nden daha küçük, lezzeti çok kuvvetlidir. Fazla olarak da menşe sortunda bulunmayan bazı incelik ve tüylülük vardır. Damarlar küçük, zenep uzamıştır. Nesiç oldukça açık renkli, uzun saçaklı, çok dayanıklı doldurucu bir tütündür. Hendek tütünü bilhassa saçaksız kolay kırıntı haline gelen bir harmanı ıslah etmek veya el ile sarılacak sigaralar için aranır.”

Enstitünün tetkik ettiğimiz raporlarında daha bazı tafsilat veriliyorsa da, dikkatimizi üzerine çeken noktalar hakkında izahat mevcut değildir. Fakat Trabzon’dan alınan bu tohumla, Trabzon’dan bazı farklarla ayrılan yeni bir tip tütün elde edildiğine şüphe yoktur. Bunun faide veya mahzurları hakkında söz söylemeye selahiyetli olmadığımız için bu bahsi burada bitiriyoruz.

Kazimiye Basması

Hendek tütün ve tütüncülüğünden bahsederken, Kazimiye basmasından söz açmamak mümkün değildir. Basma diye anılan bu tütün ve şekil itibari ile, bildiğimiz yerli tütünlerden çok bariz farklarla ayrıldığı gibi, koku ve nefaset bakımından da başlı başına bir Hususiyet taşımaktadır.