Siyasi Partiler ve Sakarya Teşkilatı

Bilindiği üzere, Türk siyasi hayatında önemli bir temeli oluşturan Cumhuriyet Halk Partisi’nin kuruluş serüveni, “Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” adıyla 4 Eylül 1919’da toplanan Sivas Kongresi’nde teşekkül eden oluşuma dayanmaktadır. CHP kurulduktan sonra, taşra teşkilatlanmasına başlamış, hızlı bir gelişme kaydederek 1931 yılına kadar 55 ilde örgütünü kurmuştur. CHP, il kaza, nahiye ve köylerde örgütleri aracılığı ile siyasi ideolojisini ülkenin her bölgesine ulaştırmaya çabalamıştır.

1 Aralık 1954 tarihinde resmen kurulan Sakarya’da, CHP İl Başkanı Bedri Ünal olmuş, Merkez bucağı Adapazarı başkanı Ahmet Er sekreteri ise Nazmi Işık olarak belirlenmiştir. Yapılacak ilk CHP il kongresine Başbakan Adnan Menderes’i de davet eden bir telgraf gönderen Ahmet Er, “Sakaryalı hemşerileriniz ellerinizden öper” ifadesiyle tamamladığı telgrafı dolayısıyla CHP İstanbul başkanlığı tarafından şiddetle kınanmış, “ideal uğruna çalışan partililer arasında esefle karşılanacak bir durum” olarak tanımlanmıştır.

Nüzhet Yığın, Kasım 1956 ayına kadar CHP il başkanlığını. Sürdürmüştür. 11 Kasım 1956 tarihinde, CHP Sakarya il kongresi Saray Sinema salonunda yoğun bir katılımla yapılmış, Nüzhet Yığın, Ramiz Elgin ve Burhan Akdağ’ın teklif edildiği Sakarya il başkanlığına Burhan Akdağ çoğunluk oyuyla getirilmiştir. Bu dönemde, Hendek ilçe başkanlığı Osman Yılmaz, Karasu ilçe başkanlığı İdris Bal tarafından yürütülmektedir. Aynı seçimde yönetim kuruluna Talip Kuriş, Sabahattin Arın, Mustafa Sakallıoğlu, Mustafa Birinci, Reşat Adapazarlı, Sadettin Hun, Müberra Müdok, İbrahim O Partili İbrahim Öztopal, Hasan Sayılı ve Mehmet Şen atanmıştır.

CHP bucaklarda teşkilatlanmaya ve gençlik kolu kurmaya da önem vermiş, Taraklı bucağında 1954 yılında Ali Kızılırmak başkanlığında 12 partilinin katılımı ile gençlik kolu oluşturulmuştur.

Türkiye’de çok partili siyasi yaşama geçiş ve Demokrat Parti’nin kurulma sebepleri ile II. Dünya Savaşı’nın ülkeler üzerinde yarattığı etkilerin yakından ilgisi olduğu belirtilmelidir. CHP Hükümeti, savaş dönemi karaborsacıları ve vurguncuları ile mücadele ederken, artan enflasyonu dengelemek için çözüm olarak gördüğü bazı tedbir kararları almıştır. 1940 yılı başlarında kabul edilen “Milli Koruma Kanunu” ve “Varlık Vergisi” gibi uygulamalar parti içinde ayrışmalara sebep olmuştu. DP’yi kuruluş aşamasına getiren 1945 yılında mecliste görüşülen “Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu”, ekonomi tedbirlerin en fazla ses getirenidir. Demokrat Parti, 7 Ocak 1946 tarihinde Atatürk döneminin son başbakanı Celal Bayar, eski dönemde CHP müfettişi Adnan Menderes, Mülkiyeli eski Vali Refik Koraltan ve edebiyat tarihçisi Fuat Köprülü tarafından kuruluşunu açıklamış, parti başkanlığına Celal Bayar getirilmiştir.

DP’nin kuruluşunu tamamladıktan sonra, merkezde ve taşrada teşkilatlanmaya başladığı anlaşılmaktadır. Öncelikle oluşturduğu bölgelerden biri de Kocaeli olmuştur. Kocaeli’ne bağlı Adapazarı ilçesinde Demokrat Parti’nin 3 Temmuz 1946 tarihinde kurulduğu kaydedilmiştir.

Bu tarihte Kocaeli İl İdare Kurulunda bulunan kişilerle, sonradan Sakarya İline bağlanacak olan İlçe İdare Kurullarında yer alan isimlerin, partideki görevleri ve meslekleri şu şekildedir:

Adapazarı İlçe İdare Kurulunda bulunan kişiler:

Akyazı İlçesi İdare Kurulunda bulunan kişiler ve görevleri:

Adapazarı’n her bölgesinde DP teşkilatlarının bulunduğunu söyleyebiliriz. Örgütün üyeleri toplumdaki farklı meslek gruplarından ve sivillerden oluşmaktadır. Üyeleri ağırlıklı olarak çiftçi ve iş adamlarından oluşuyor. Adapazarı döneminin siyasi faaliyetleriyle yakından ilgilenen Osman Erkaya’nın anılarında Demokrat Parti’nin ildeki örgütlenmesi ve dönemin gelişimi belgelenmektedir. Bu dönemde Adapazarı ilçe merkezinde DP bucak başkan yardımcılığı ve Pamukova bucak komitesinin ikinci başkanlığı görevlerinde bulundu. Erkaya’nın Demokrat Parti’den siyasete girişi ve Adapazarı’nda parti adına yaptığı örgütlenme çalışmaları hakkında verdiği bilgiler şöyle;

 “Memuriyetten istifa ettiğimde Adapazarı’nda DP’yi ilk kuran on iki kişiden biri bendim.1946 son aylarında Merkez bucağını yedi kişi kurduk. Birinci başkan, Tevfik Karagülle tüccar gazeteci, ikinci başkanlığa ben seçildim. Adapazarı DP ilçe kurulu da Avukat Ragıp Bey başkan, ikinci başkan tuhafiyeci Hamdi Bayar, üyeler Nazmi Akhuy kösele tüccarı, İsmail Kösemen, Hendekli Yaşar Bir’dir.’’

DP, Adapazarı’nda teşkilatlanmaya hız vermiş, 1953 yılında DP’nin Adapazarı’nda ve ilçelerindeki ocaklarda kongreler gerçekleşmiştir. Adapazarı Merkez bucağına bağlı Ocaklarda 7 Mart-22 Mart arasında, Kazım Paşa bucağına bağlı ocaklarda 6 Mart-22 Mart tarihleri arasında yıllık kongreler tamamlanmıştır.

Türk siyasi hayatında, 1948 yılında CHP’ye muhalefet eden tek parti DP idi. Üçüncü bir parti olarak gelişen Millet Partisi, bazı görüş ayrılıkları dolayısıyla DP’den ihraç edilen veya ayrılan isimlerle CHP geleneğinden gelenler tarafından Ankara’da 20 Temmuz 1948 tarihinde kurulmuştur. Partinin kuruluşunda ve fikriyatında sevilen bir askeri isim olarak Fevzi Çakmak’ın rolü büyüktür ve kendisi partinin fahri başkanlığını üstlenmiştir.

Adapazarı Millet Partisi’nin ilçe başkanı, partinin kapatıldığı 1953 yılına kadar Avukat Ahmet Kulen’di. Ocak 1953’te partinin eski kurucularından Yusuf Hikmet Bayur Adapazarı’na konuşma yapmak üzere davet edilmiş, ancak parti üyeleri arasındaki anlaşmazlıklar nedeniyle bu ziyaretin haberi pek olumlu karşılanmamıştı. Siyasi ortamın gergin olması nedeniyle ilçe başkanı Ahmed Kulen, Hikmet Bayur’u arayarak şehre gelse bile konuşamayacağını söylemiştir. Kocaeli İl Meclis Üyesi Nurettin Sümerkan ve halk, olaya tepki göstererek Bayur’dan özür dilemiştir.

MP’ nin kapatılma hadisesinden sonra, parti ideolojisi olan Milliyetçiliği siyasi alanda devam ettirecek olan Cumhuriyetçi Millet Partisi, 12 Şubat 1954 tarihinde kurulmuştur. Ekim 1958’de Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi kurulmasına kadar devam etmiştir. Kurucular listesinde MP’ den gelen isimlerin ağırlıkta olduğu görülmektedir. Enis Akaygen, Ertuğrul Akçic, Sadık Aldoğan, Fuat Ama, Suphi Batur, Osman Bölükbaşı, A. Boyacıgiller, M. Ali Derman, Cemal Islak, Saadet Kaçar, Enver Kök, Ahmet Oğuz ve Ahmet Tahtakılıç kurucu kadroda yer almıştır. Bu haliyle, kapatılan partinin isim değiştirerek yeniden aktif hale getirildiği söylenebilir.

Parti kurulduktan sonra, taşradaki teşkilatını oluşturmaya başlamış ve 1954 yılı başlarında Adapazarı’nda bir şube açılması için faaliyete geçilmiştir. 19 Şubat 1954 günü partinin Adapazarı şubesinin kurulduğu gündür. Kurucular, Yusuf Ziya Kösemen (Avukat), Hakkı Taşöz (Tüccar), Mahmut Akpınar (Avukat), Ethem Güler (Çiftçi), Ragıp Torsum (Yük. Mühendis), Hüseyin Paçacı (Manifaturacı), Kâmil Başkaraca (Avukat), Yusuf Burnaz (Avukat), İbrahim Sevim (Terzi) olarak kaydedilmiştir. CMP başkanlığına ise Hakkı Taşöz getirilmiştir.

Sakarya il olarak kurulduktan sonra, Merkez Adapazarı ilçe teşkilatı 1955 yılında şu isimlerle oluşturulmuştur: Başkan Ziya Özbakır, ikinci Başkan Ahmet Selman, muhasip Hasan Allahverdi, kâtip İlyas Taşoğlu, azalar Murat Çankaya, Tevfik Peşkent, İsmail Koçdemir, Hakkı Dalay, Ali Tunalı, Şükrü Örge ve Mahmut Öztunç.

Türkiye Köylü Partisi; 19 Mayıs 1952 tarihinde kurulmuştur. “Köylüler başta olmak üzere bütün çalışan vatandaşları ve ailelerini kültürde, teknikte, refahta ileri bir yeni hayata kavuşturup, sağlam bünyeli bir millet birliği haline getirmek ve böylece umumî emniyet ve refahı sağlamak maksadıyla kurulmuştur” şeklinde gayelerini ve programlarını açıkladıkları beyannameleri ile kurulan bir partidir.

Köylü Partisi’nin Adapazarı teşkilatı 21 Aralık 1953 tarihinde kurulmuş, ilçe başkanlığını ise Hidayet Öztürk yürütmüştür. 1954 yılı ortalarına kadar, Kocaeli bölgesinde ancak 41 mahalle ve köyde teşkilatını kuran parti, bu teşkilatı genişletmeye çabalarken, Adapazarı’nın yakın gelecekte Sakarya İli olacağını göz önüne alarak, Geyve, Karasu, Akyazı, Hendek ve Adapazarı’nı içeren bir il teşkilatı şeklinde kurulduğunu belirtmiştir.

DP’den ayrılan 19 muhalif Milletvekili tarafından 20 Aralık 1955 tarihinde kuruluşu gerçekleşen Hürriyet Partisi, “19’lar” olarak anılan grubun Basın Yasası’ndaki basında ispat hakkının verilmesine dair istekleri reddedildiği için kurduğu bir partidir. Bu sebeple “ıspatçılar” olarak da anılmışlardır. Partinin Genel Başkanı Lütfi Karaosmanoğlu’dur. 24 Kasım 1958 tarihinde kongre kararı ile kapatılmış ve CHP içerisine dağılmıştır. Kısa süren bir siyasi hayatı olmasına rağmen dönemde etkili partiler arasında yer almıştır.

Sakarya’da Hürriyet Partisi’nin kuruluşu 1956 yılında gerçekleşmiştir. Vilayet müteşebbis heyeti Ocak 1956’da verdiği dilekçe ile faaliyete başlamıştır. Partinin il idare kurulunda, Fuat Son, Fikri Çakın, Salih Sipahier, Zeki Arar, Şeref Davran, Metin Karagülle, İbrahim Alp, Lebib Kökçü, Tevfik Özgüven, Mahmut Nedim Akpınar ve Necati Mutlu’nun yer aldığı açıklanmıştır.