Adapazarı'nda Eczacılık
İzmit gelişmiş bir Osmanlı sancağı olmasından sonra Adapazarı ve çevresi de bu merkeze bağlanmış, bölgenin son derece verimli bir ova olması nedeniyle tarım faaliyeti her zaman ağır basmış ve Adapazarı’nın şehirleşmesi gecikmiştir. Adapazarı’nın bir kaza olarak İzmit Sancağına bağlanması 1852 yılında nüfusun artması ve şehircilik faaliyetlerinin başlamasıyla olmuştur. 1869 yılında belediye teşkilatı kurulmuş olan kazada 1899 yılında Haydarpaşa-Ankara demiryolu hattından bir kolun Adapazarı’na ulaşması kazanın gelişimini hızlandırmıştır.
Eczacılık tarihi açısından incelediğimizde, İzmit’te bugünkü bilgilerimize göre ilk eczane 1857 yılında mezun olan Serope Bulutyan tarafından 1866 yılında açılmıştır. “Bulutyan Eczahanesi” şehirde uzun yıllar tek eczane ve ecza deposu olarak faaliyet göstermiş hatta Anadolu’nun birçok şehrine ilaç ve ıtriyat tedarikini sağlamıştır.” Bugünkü bilgiler ışığında Adapazarı’nda ilk eczanenin 1874 yılında Aleksandros Yorgiyadis’e ait olduğunu, ilk ecza depolarının ise 1891 yılında faaliyet gösterdiğini görmekteyiz. Bulabildiğimiz ilk ecza deposu sahipleri ise Salih Berberoğlu, Kirkor Agonyan, Setrak Athanasyan, Stefan Karakalpak ve Ohannes Muradyan olmuştur. Bu ecza depolarının pek çoğunun “afyon” ticareti ile uğraştıklarını da tespit edilmiştir.
ADAPAZARI KAZASI ECZACILARI
Aleksandros Yorgiyadis
Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde (BAO) bulduğumuz 1890 tarihli belgede Adapazarı’nda eczacılık yapan Aleksandros Yorgiyadis Efendi’nin şahadetname (diploma) alabilmek için sınava girmek istemesi üzerine sınava girme izni verildiği yazmaktadır. Mekteb-i Tıbbiyeyi Şahane” de Eczacılık Sınıfı 14 Mayıs 1839 tarihinde açılmıştır. Bu tarihten önce eczacılık mesleğini icra etmek isteyenler yurtdışında bulunan eczacılık fakültelerini okuyarak yahut bir eczanede belli bir süre çalışmalarına müteakip yapılan sınavla “Eczacılık İcazetnamesi” verilmekteydi. Bu uygulama Eczacılık Sınıfı açıldıktan sonra da bir süre devam etmiştir. BOA’da bulunan bu belgede; Yorgiyadis Efendi’nin on altı yıldır Adapazarı’nda eczacılık yaptığından dolayı sınava girmeden diploma alabilmek için başvuruda bulunmuş. Tıbbiye Nezareti’nin sınav komisyonu kapalı olduğu cevabını alan eczacı, mağdur olacağı için bu sefer sınava girebilmek için dilekçe vermiş ve sınava girmesine izin verilmiş. Arşivde yapılan çalışmada şimdilik eczacıya ait başka bir bilgiye ulaşılabilmiş değil. Ama bu belgeden hareketle birkaç yorumda bulunabilmek mümkündür.
Aleksandros Yorgiyadis, Adapazarı’nda 16 yıl diplomasız eczacı olarak çalıştığına göre, 1874 yılında bölgede en az bir eczane açılmış olmalıdır. Bu, mevcut koşullar altında eczanenin ya sertifikalı sertifika yoluyla ya da doğrudan eczacı sınıfından diplomalı bir eczacıya sahip olduğunun göstergesidir. Dolayısıyla bölgedeki ilk eczanenin Aleksandros Yorgiyadis’e ait olmadığı anlaşılmaktadır. Yorgiyadis Efendi’nin sınavı geçip diplomasını alıp almadığını, eğer aldıysa Adapazarı’nda eczane işletmeciliğine devam edip etmediğini şu anki bilgilerden öğrenememekteyiz.
Agop Daduryan
1891-1907 yıllarında Adapazarı’nda eczane işletmiştir”. Agop Efendi eczanesini 1907 yılında Adapazarı’nda eczane açan ilk Müslüman Türk eczacı Mehmed Reşad Kürem’e satmıştır.
Agop Gomikyan
1897 yılında sivil eczacılık mektebi olan Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye’den mezun olmuştur.” Mezun olduktan sonra 1900-1914 yılları arasında Adapazarı’nda eczane işletmiştir.! I. Dünya Savaşı’ndan sonra farklı hastanelerde eczacı olarak çalışmıştır. Daha sonra da İstanbul, Ortaköy’de “Osmaniye Eczahanesi”ni açmıştır. Bu eczane 1923-1945 tarihleri arasında faaliyettedir.”
Atinayanos
BOA’da bulunan 1899 tarihli belgede” geçen şu ifadeler: “Dersaadet’te tevellüt eden Adapazarı’nda fenn-i ispençiyari? tahsili eden eczacı Atinayanos velet-i Prodromos Efendi…” daha önce tespit edemediğimiz iki eczacıya işaret etmektedir. Belgedeki ifadelerden hareketle bazı yorumlar yapmak mümkündür. İlk olarak Eczacı Atinayanos Efendi Adapazarı’nda bulunan eczacılardan birisidir. Belgenin yazıldığı tarihte eczane yahut ecza deposu işletip işletmediği bilinmemektedir. Sadece 1911 yılında Aznavur Biraderler tarafından yayınlanan “Livre D’Adresses Medico- Pharmaceutigues Des Principales Villes De La Turguie” kitabında Athanasyan” adından bir eczacının eczanesi olduğu yazmaktadır. Bu açıdan bakılırsa arşivde bulunan belgede yazılmış olan “Atinayanos” ismi hatalı yazılmış olabilir. İkinci olarak Prodromos Efendi için ise Adapazarı’nda eczacılık tahsili yapmakta ifadesi geçmektedir. Hâlbuki belgenin yazıldığı tarihte Adapazarı’ndan eczacılık eğitimi veren herhangi bir kurum bulunmamaktadır. Burada anlatılmak istenen 1861-1909 yılları arasında Eczacı Mektebi’nde eğitim alabilmek için öncelikli olarak üç yıl bir eczanede staj yapma ve ardından eczacıdan aldıkları belgeyle mektebe başvurarak eğitime başlama zorunluluğu vardı.> Buradaki ifade bunu anlatmaktadır. Belge Prodromos Efendi’nin İstanbul’da doğduğu iddiası üzerine yazılmış ve sonunda reddedilmiş. Yazının devamında Prodromos Efendi’nin doğum tarihi olan kısım silindiği için hangi tarihler arasında Adapazarı’nda çalışıp çalışmadığı yorumu yapılamamaktadır. Sadece Cervati’nin hazırladığı “Annuaire Oriental “lerden 1893-1922 yılları arasına Adapazarı’nda eczane işleten Petros Prodromidis ile 1899’da mezun olan Prodromos Etnoinis isimli iki eczacı bilinmektedir. Bahsi geçen belgede “Prodromos” ismi bilinen bu iki eczacıdan biri olma ihtimali bulunmaktadır.
Mehmed Reşad Kürem
Mehmed Reşad Bey 1905 yılında Eczacı Mektebi’nden mezun olmuştur. 1907 yılına kadar İstanbul’da çalışmıştır. 1907 yılında Adapazarı’na gelmiş ve Agop Daduryan eczanesini satın almış ve adını “Mehmed Reşad Eczahanesi” olarak değiştirmiştir.” Böylece Adapazarı’nda eczane açan ilk Müslüman eczacı Mehmed Reşat Bey olmuştur. 1927-1930 yılları arasında Adapazarı Belediye Başkanlığı yapmış olan Kürem,” 1952’de vefat edinceye kadar eczanesinin başında durmuştur. Bu eczane Bankalar Caddesi No:7/ A’da bulunuyordu. Reşat Bey eczanesinde ilaç üretimi de yapmıştır ve 1947 yılından ruhsatını aldığı ishal ilacı olan “Tandazol Kürem”i piyasaya sürmüştür. 1920 yılından Drama ‘da doğan ve 1944 yılında eczacı okulundan mezun olan Nermin Gülüm, “Mehmed Reşad Kürem Eczahanesi”nde staj yapmış ve sonra Reşad Bey’in oğlu Nejat Kürem ile evlenmiştir. Reşad Bey’in vefatına kadar kayınpeder-gelin olarak eczaneyi işletmeye devam etmişlerdir. Reşad Bey vefat edince eczane Nermin Kürem idaresinde 1993 yılına kadar işletilmiştir. “Mehmed Reşad Kürem Eczahanesi” ne ait dolaplar ve eski ilaç kutuları eczane kapandıktan sonra Abdi İbrahim İlaç Firması tarafından satın alınmıştır. Bu malzemeler firma tarafından kurulması planlanan müze için muhafaza edilmektedir.
Adapazarı Belediye Eczahanesi
Belediye eczanesinin hangi tarihte açıldığını ve eczacılarının kimler olduğu hakkında bilgi sahibi değiliz. Sadece Eczacı Mektebi’ne gitmek isteyen Todori Pavli adındaki öğrencinin 18 Eylül 1906 tarihinde verdiği dilekçede Adapazarı Belediye Eczanesi”nde üç sene çalıştığı yazmaktadır. Bu belgeden hareketle belediye eczanesinin en az 1903 yılında beri açık ve bir eczacısının olduğunu söyleyebiliriz. Todori Pavli ise 12 Kasım 1908 tarihinde Eczacı Mektebi’ne kaydolmuş ve fakat mezun olup olmağı bilinmemektedir.”
Asım Hamdi Arca
Asım Hamdi Bey Selanik’te Veteriner Fakültesi’ni bitirmiş ve Türkiye’ye göç etmiştir. İstanbul’da eczacılık okuyarak hem veteriner hem de eczacı unvanına sahip olmuştur. Eczacı olduktan sonra Ankara’ya gitmiş ve akabinde Adapazarı’na taşınmıştır. Buraya gelince evlenmiş ve Adapazarı’nın ikinci Müslüman eczanesi olan “Asım Hamdi Eczahanesi”ni Uzun Çarşı’da açmıştır.” 1929 yılında Asım Hamdi Bey, 1909 yılında askeri eczacı olarak mezun olan Salih Nafiz Bey” ile ortak olarak eczaneyi işletmişlerdir.’! 1934 yılından Adapazarı Belediye Başkanlığını veteriner Ahmet Faik Abasıyanık kazanmıştır. Ahmet Bey 1945 yılına kadar
başkanlık görevini yürütecektir. Bu süre içerisinde tarihi belli olmamakla birlikte Asım Hamdi Bey belediye başkanı olarak gözükmektedir. Yüksek ihtimalle başkan vekili olarak bir süreliğine görevi devam ettirmiştir. Asım Hamdi Bey 1937 yılında Dr. Nuri Abdi Rona ile “Yeni Adapazarı” adından bir gazete çıkartmaya başlamışlardır.”
Asım Hamdi Bey vefat etmesi üzerine eczane varisleri tarafından mesul müdürle idare edilmiştir. Bu mesul müdür 1908 yılında askeri eczacı olarak mektepten mezun olan Rüştü Durukan’dır. Rüştü Beyin mesul müdürlüğünde eczane işletilmeye devam edilirken, Asım Hamdi Beyin kızı eczacı Mehmed Toplar ile evlenmiş. Toplar, 1952 yılından Eczacı Okulu’ndan mezun olmuştur. Askerliğinin ardından 1955 yılında “Asım Hamdi Eczanesi”ni sorumluluğunu üstlenmiştir.” Eczane, bugün hala Asım Hamdi Beyin açtığı yerde Mehmed Toplar idaresinden devam etmekte ve Sakarya’nın tarihinde yerini korumaktadır.
Mehmed Kâmil Aralp
Kâmil Bey önce cerrah olmak için okula başlamış fakat kan görmeye dayanamadığı için Eczacı Mektebi’ne geçiş yapmak zorunda kalmış ve 1912 yılında mektepten mezun olmuştur. Kırçova’da bir süre askeri eczacı olarak çalıştıktan sonra Adapazarı’na gelmiş, Uzunçarşı’da “Emniyet Eczahanesi”ni açmıştır. Bu eczane Adapazarı’nda bir Müslüman tarafından açılan üçüncü eczanedir. Kâmil Bey de Mehmed Reşad ve Asım Hamdi Beyler gibi Adapazarı Belediyesi’nde görevler almış ve 1950 yılında belediye meclis başkan vekilliğine seçilmiştir.” Kâmil Bey kızını eczacı Ali Özırk ile evlendirmiş ve 1955 yılından eczaneyi damadına devretmiştir. Kâmil Bey eczanesini devrettikten sonra Ünör Baykan’ın “Adapark Eczanesi”nde mesul müdürlük yapmış ve 1960 yılında vefat etmiştir.
Ömer Lütfi
1926 ile 1943 yılları arasında Adapazarı’nda eczane işletmiştir.” Ömer Lütfi Bey hakkında ulaşabildiğimiz bilgilerimiz çok sınırlıdır. Ticaret yıllıklarında sadece ismi geçmektedir. 1930 yılında Eczacı Okulu’nda mezun olan ilk kadın eczacılardan olan Fatma Belkıs Hanım’ın, mezun olduktan hemen sonra Adapazarı Hendek’te, Ömer Bey’in eczanesine ortak olduğu bilinmektedir. Burada bahsi geçen Ömer Bey’in, Ömer Lütfi Bey olma ihtimali vardır.
Hendek Kazası
Fatma Belkıs Derman Eczacı Okulu’nda mezun olan ilk üç kadın eczacıdan biri olan Belkıs Hanım, eczane açan ilk kadın eczacımızdır. 1930 yılından mezun olmuş ve Hendek’te Ömer Bey’in” eczanesine ortak olmuştur. Beş ay süreyle burada çalıştıktan sonra Düzce’de eczane açmıştır. Bir buçuk yıl Düzce’de eczanesini çalıştırdıktan sonra 1932 yılında İstanbul, Kumkapı’daki “Kumkapı Eczahanesi”nin sabihi Asım Manap’ın eczanesi devralmıştır.
Eczaneyi işletmeye devam ederken laboratuarında “Mitol, Paretine, Purgazeuse, Solution Salicylate de Soude, Vazol, Vinoguinium, Vinoguinium arsenicale” isimli müstahzarlar üretmiştir. 1939 yılında eczanesi Nevşehir’deki eczanesi devreden Süreyya Âlim Özgen’e devretmiştir. Belkıs Hanım 1941 yılında Bahçekapı’da Agop Minasyan’a ait olan eczaneyi devralmış ve adını “İstanbul Eczahanesi” olarak değiştirmiştir. Vefat ettiği 1958 yılına kadar bu eczaneyi işleten Belkıs Hanım aynı zamanda Drifen ve Dirim Laboratuarı’nı sahibi olan eczacı Hasan Derman’ın eşidir.
Karasu Kazası
Şeref Erhan Şeref Bey babasının “Cerrahpaşa Şeref Eczahanesi”nde 1947 yılında çalışmaya başlamış ve 1948 yılında askere gitmiştir. 1948 yılında babasının vefat etmesi üzerine bu eczane Selahaddin Gürgen’e devredilmiştir. Şeref Bey daha sonra Kula ve Karasu’da eczane açmıştır. Karasu’da “Şeref Eczanesi”ni açtıktan sonra babasına ait olan “Nikotil Likit” adlı sigara bıraktırıcı ilacı üretmeye devam etmiştir. 1959 yılında bu eczaneyi kapatıp Hereke’de yine aynı isimle bir eczane açmış ve müstahzar üretimine devam etmiştir.
Geyve Kazası
Geyve Belediye Eczahanesi
Osmanlı döneminde yaygın olan Cumhuriyet döneminde de devam eden belediye eczaneleri: özellikle mahrumiyet bölgelerinde belediyeler tarafından kurulup görev yapacak eczacıya teslim edilirdi, Geyve’deki eczanede bunun bir örneğidir. Belediye eczanesinin ne zaman açıldığı ve eczacısının kim olduğuna dair bilgi yoktur. Aşağıda 1906 tarihli reçetedeki bu eczaneye ait kaşe bulunmaktadır.
Akyazı Kazası
Basri Öngören 1936 yılında Eczacı Okulu’ndan mezun olmuştur. Akyazı Ömercikler Mahallesi’nde “Akyazı Eczahanesi”ni açmıştır. 1952 yılında eczanesi satılığa çıkartmış, 1953 yılında 12.000 liraya Kemal Abuç’a devretmiştir. Daha sonra 1956 yılında Burgaz Ada’ya gelerek Abdüllatif Erdi’ nin eczanesini devralmıştır. Bu eczaneyi de 1962 yılından Gülergül Erencek’e devretmiştir.
Bugünkü bilgiler doğrultusunda Kocaeli Sancağı ‘nın kazaları olan Adapazarı, Geyve, Hendek, Akyazı ve Karasu’da 1874-1954 tarihleri arasından yapılan çalışmada bazı sonuçlara ulaşılmıştır. 80 yıllık dönemde bahsi geçen beş kazada toplamda 65 eczacı tespit edilmiştir. 65 eczacının 40’ını gayrimüslim, 25’ini de Müslüman eczacılar oluşturmaktadır. 9 eczacı Adapazarlı olduğu halde başka şehirlerde görev yapmışlardır. Kazalarda 54 eczane eczacısı, 1 hastane eczacısı, 1 de stajyer eczacı görev yapmıştır. İlk eczacı 1874 tarihinde Aleksandros Yorgiyadis olurken ilk Müslüman eczacı ise 1907 yılında eczane açan Mehmed Reşad Kürem’dir. 1930 yılında şehirde eczane açan ilk kadın eczacı, Türkiye’de de eczane açan ilk kadın, Fatman Belkıs Derman’dır. 65 eczacının 3’ünü kadın eczacılar oluştururken 3 kadından 1’i hastane eczacısı diğer 2’si eczane eczacısı olarak görev yapmıştır. Eczacılardan ikisi Adapazarı Belediye Başkanlığı yaparken biri hem Kütahya Belediye Başkanlığı hem de Kütahya Milletvekilliği yapmıştır. 9 ecza deposu sahibi tespit edilmiştir. Bunların biri Müslüman 8’i gayrimüslimdir. Ecza depocularından 2’si özellikle haşhaş ticaretiyle uğraşmışlardır. Tüm bu eczacıların yanından eczacısının bilinmediği 4 de eczane tespit edilmiştir
Kaynakça
- Ahmet Zeki İzgören, Haluk Perk, Mekteb-i Tıbbıye-i Şahane (1903-1933), Halûk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu, Sağlık Bilimleri Üniversitesi Yayınları: 32, Tıp Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayını: 7, İSTANBUL 2022.
- Enis Şahin, Kronolojik Adapazarı-Sakarya Tarihi 1923-2004, Sakarya Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları Yayın No. 50, Adapazarı, 2005.
- Gülnur-Mert Sandalcı, Belgelerle Türk Eczacılığı 1-2, İstanbul, 2003.
- Gülnur-Mert Sandalcı, Belgelerle Türk Eczacılığı V, Dr. Nejat F. Eczacıbaşı Vakfı, İstanbul, 2006.
- http//yereltarih2010.tr.gg/ Adapazarı’nda İstiklal Harbine kadar eczanelerin sahipleri Yahudi, Rum ve Ermenilermiş.
- Kocacık, Eyüp Talha. “İstanbul ve Anadolu Eczanelerinde Mesai Saatleri ve Nöbet Uygulamaları: Bir Tarihçe.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 22.1 (2020): 139-198.
- Mert Sandalcı, Eyüp Talha Kocacık, Yolu İzmit’ten Geçen Eczacılar, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri c. HI, Ed.: Haluk Selvi, M. Bilal Çelik, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları No:30, Kocaeli, 2015.
- Metin Tuncel, Adapazarı, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 1,1988.
- Nuran Yıldırım, İstanbul Tıp Fakültesi Tarihine Bakış, İstanbul 2015.
- Remzi Kocaer, Türkiye Eczacılar Almanağı 1966, Kulen Basımevi, İstanbul, 1966.
- Rıza Tahsin, Mir ‘at-ı Mekteb-i Tıbbiye, İkinci Kitap, Kader Matbaası, İstanbul, 1328.
- Turhan Baytop. “İstanbul Tıbbiye Mektepleri Tarafından Verilen Tasdikname, Mezuniyet Tezkiresi ve İcazetnameler (1853-1909)”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, say. 2 (Haziran 1998).