Yabancı Okullar ve Azınlık Okullar
Osmanlı Devleti’nde yabancı okulların açılması seyri Avrupalı devletlere verilen kapitülasyonların neticesinde gelişmiştir. (Haydaroğlu, 1993: 12) Eğitim alanında da 17. yüzyıldan itibaren yabancı devletlere tanınan haklar ile Osmanlı topraklarında yabancı eğitim başlangıçları görülmüştür. Özellikle Osmanlı’nın son asrında yabancı okulların sayısı bu gelişmelerin ilk başladığı yerler olan İstanbul ve İzmir başta olmak üzere pek çok yere dağılmıştır. (Güzey, 2017: 83)
Sakarya’da da çoğunlukla Rum ve Ermeniler’in kurdukları okullar görülmektedir (Kurşun, 2018: 305). Rum mekteplerinde genel müfredata uygun olarak Yunan mekteplerinde okutulan dersler verilmekteydi. Ek olarak Türkçe dersi eğitimi de bulunmaktaydı. (Kurşun, 2018: 305) Ermeni mekteplerinde ise şu dersler okutulmaktaydı: Ermenice Gramer ve Tahrir, Ermenice, Türkçe ve Fransızca, Hüsn-ü Hat, İlmî, Siyasi ve Tabii Coğrafya, Hesap, Cebir, Fransızca Gramer, Tahrir ve Mükaleme, Resim, Türkçe Gramer ve Tahrir, Tarih, Hendese, Mantık, Usul-ü Defteri, Ticaret. (Kurşun, 2018: 305) Misyoner Amerikan Okulunda ise derslerin genel dili Ermenice idi. Okulda okutulan genel dersler ise şu şekildeydi: Matematik, Coğrafya, Cebir, Geometri, Tarih, Din, Müzik Ve Beden Eğitimi. (Narin, 2018: 266)
Aşağıda bulunan yabancı okullar ve azınlık okullları ile ilgili belgeler Sakarya Üniversitesi Tarih Bölümü yüksek lisans öğrencisi Yusuf Kurt tarafından Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi kalemi birimlerinden derlenerek oluşturulmuştur.
Belge Özeti |
Kutu |
Gömlek |
Tarih |
Adapazarı Ermeni Mektebi talebelerine rüşdiye mektebi muallimi tarafından Türkçe dersi verilmesini teklif eden Adapazarı Ermeni Milleti Ruhanî Reisliğinin isteği uygun bulunmadığından, başka birinin aranması gerektiği. |
2 |
33 |
Hicri 17.10.1289
|
İzmid sancağının Adapazarı ve Geyve kazaları ile bu kazalara bağlı nahiye ve karyelerde bulunan ibtidaiye ve rüşdiye mekteplerinin binaları, muallimleri ve talebeleri ile sair durumları hakkında müfettişler tarafından sunulan raporlardır. |
294 |
78 |
Hicri 26.12.1328 |
Adapazarı’nda bulunan Osmanlı Ermeni Merkez İdadisi ve İzmid Bahçeçik’te bulunan Amerikan İdadisi’nin yedi senelik idadi derecesinde olduğunun bildirildiği. |
510 |
81 |
Hicri 11.09.1332 |
Geyve kazasına bağlı Akhisar nahiyesi Kancılar karyesinde Ermeni cemaati çocuklarına mahsus mekteb harap olup yıkıldığından arsa üzerinde ahşap olarak inşa edilen mektebe ruhsat verildiği. |
496 |
18 |
Hicri 05.06.1332 |
Belge Özeti |
Kutu |
Gömlek |
Tarih |
İngiltere Sefareti tercümanının Bahçecik’e azimetle Amerika Mektebi Muallimi İngiliz Mister Cemberse’nin hanesinde kaldığı ve İzmid’e avdetle Şimendiferle Adapazarı’na gittiği ve gece Protestan Mektebi’ne giderek muallimi ile bir saat mülakatla yine otele döndüğü, buradan Dersaadet’e gideceği, suret-i hareketinin tecessüsüne devam edildiği. (İzmid) |
186 |
61 |
Rumi 18.10.1311 |
Belge Özeti |
Kutu |
Gömlek |
Tarih |
Adapazarı’nda Rum ve Ermeni cemaatlerinin yaptırmış olduğu mektebe Türkçe öğretmeni tayini. |
10 |
88 |
Hicri 01.04.1290 |
Adapazarı’nda Rum ve Ermeni milleti tarafından inşa olunan mektebe Vicad Efendi’nin Türkçe muallimi olarak tayini ve maaşının Maarif bütçesinden ödenmesi. |
15 |
39 |
Hicri 14.10.1290 |
Adapazarı’nda Rum ve Ermenilerce inşa edilen mektebe Türkçe muallimi olarak Vecad Efendi’nin tayini. |
16 |
52 |
Hicri 10.11.1290 |
Adapazarı’nda Rumlarca yapılan mektebe Osmanlıca muallim tayini talebi sonradan yerine getirilmek üzere, burada kaç gayr-ı müslim hane olup hangi mezhebte bulunduklarının tahkiki |
36 |
28 |
Hicri 12.04.1293 |
Adapazarı’ndaki Aramyan Ermeni Mektebi için istenilen harita ile mecmuanın gönderildiği. |
177 |
72 |
Hicri 29.01.1311 |
Adapazarı’ndaki Aramyan Mektebi için istenilen haritaların gönderildiği |
177 |
121 |
Hicri 29.01.1311 |
Ermeni mekteplerinde okutulacak kitap ve risalelerin isimlerini gösterir Patrikhanece tanzim edilen fihrist nüshalarının mülhakata dağıtılmak üzere gönderildiğinin İzmid İdadisi Müdürlüğü’ne bildirildiği. |
200 |
14 |
Hicri 29.09.1311 |
Adapazarı Rum ve Ermeni mekteblerine bir lisan-ı Osmani öğretmeni tayini için istenen maaş artışının bu mekteblerin kendi tahsisatlarından tasarruf edilerek yapılması. |
324 |
6 |
Hicri 29.01.1314 |
Boş bulunan Adapazarı Rum ve Ermeni Mektebi lisan-ı Osmani muallimliği uhdesinde kayıtlı görülen Misak Efendi’nin ayrılma tarih ve sebebinin mahallince bildirilmesi ve bu muallimliğe diğerinin tayini. |
327 |
66 |
Hicri 16.02.1314 |
Maarif Salnamesi için İzmid İdadisi Müdüriyeti’ne gönderilen cetvele, Geyve Rum mektepleri de dahil olmak üzere bütün maarif müesseselerine ait malumatın yazılarak iade edilmesi. |
391 |
27 |
Hicri 15.11.1315 |
Adapazarı’nda İngiliz misyonerlerinin açtıkları mekteblere Ermeni Protestan Cemaatine mensub çocuklarına mürur tezkiresi verilmesi. |
598 |
45 |
Hicri 06.10.1319 |
Adapazarı Rüşdiyesi muallim-i evveli Ali Rıza Efendi’nin, Rum ve Ermeni mektebleri lisan-ı osmani muallimliğinin kendisine ilave olunmasına dair isteğinin uygun görülmediği. |
710 |
15 |
Hicri 04.03.1321 |
Geyve Tahrirat Kitabeti’ne terfi eden Adapazarı Rum ve Ermeni Mektebleri Lisan-ı Osmani Muallimi İsmail Efendi’nin yerine Ali Efendi’nin tayini. |
977 |
17 |
Hicri 28.12.1324 |
Sapanca’da Rum Kilisesi avlusundaki mektebin yıkılarak yeniden yapılmasına ruhsat verildiği. |
1084 |
88 |
Hicri 15.11.1326 |
Kasımpaşa’da bulunan Ermeni mektebi muallimi olduğu iddiasıyla askerliğinin ertelenmesi talep edilen Mampero Efendi veled-i Kerope Mosiya Efendi’nin öğretmenliğine ait bir kayda rastlanmadığı. |
1180 |
40 |
Hicri 16.07.1330 |
Belge Özeti |
Kutu |
Gömlek |
Tarih |
Adapazarı’nda Rum ve Ermeniler tarafından inşa edilen mektebe Vicad Efendi’nin Türkçe muallimi olarak tayini. |
470
|
62 |
Hicri 28.10.1290 |
Fesedeyle muhaberatı tespit edilen Adapazarı Protestan Mektebi Muallimi Doktor Kavalcıyan ile avanesinden olduğu İzmid’in Bahçecik Karyesi’ndeki Amerikan Protestan Mektebi Müdürü Mr. Chambers hakkında gerekli muamelenin yapılması. |
655 |
16 |
Hicri 16.05.1313 |
Belge Özeti |
Kutu |
Gömlek |
Tarih |
Adapazarı Ermeni Mektebi Muallimi Ciyliyan Artin’in rüşvet almak ve askerliği gelen bazı şahısları firara teşvik ettiğinin tesbit edilmesinden dolayı tevkif olunması. |
4 |
80 |
Hicri 08.04.1333 |
Belge Özeti |
Kutu |
Gömlek |
Tarih |
Adapazarı’nda İngiliz misyonerlerince yaptırılan mektebe gitmek üzere başvuruda bulunan Ermeni Protestan cemaatine mensup Asitaneli ve Taşralı genç kız ve erkeklere olunacak muamele için teftiş yapıldığı, mektebin resmi ruhsata bağlı olduğunun ve Maarif Nizamnamesi’ne uyulduğunun anlaşıldığı. |
110 |
9 |
Hicri 03.06.1319 |
|
|
|
|
Belge Özeti |
Kutu |
Gömlek |
Tarih |
*Eğitim *Bilgilendirme *Men-i müdahale [Yabancı öğretmenler] : Geyve, İzmid Mutasarrıflığı, Maarif Nezareti, Ortakarye Rum Mektebi (İzmid), Yunanlı muallimler |
716 |
36 |
Hicri 02.07.1288 |
*Tabiiyyet : Geyve (İzmid), Despino Kordi (Yunanlı Legovinde Kordi’nin zevcesi), İzmid Mutasarrıflığı, Ortaköy Rum Mektebi |
726 |
51 |
Hicri 21.10.1288 |
Belge Özeti |
Kutu |
Gömlek |
Tarih |
Geyve’de Kurtbelen karyesinde yeniden Ermeni Mektebi inşası (Defter-i Hakani 2). |
74 |
50 |
Hicri 02.08.1328 |
Geyve kazasına tabi Akhisar nahiyesinin Kıncılar karyesinde Ermeni cemaati erkek ve kız çocuklarına mahsus olmak üzere bir mektep inşası (Hüdavendigar 5). |
1622 |
20 |
Hicri 21.10.1331 |
Bahriye Hanım’ın Sapanca’nın Küçükyalı mevkiinde bulunan bahçesine yapılan müdahalenin engellenmesi/ Sapanca’daki Rum Mektebi’nin müceddeden inşaası (Hüdavendigar 4). |
1601 |
26 |
Hicri 03.08.1326 |
Belge Özeti |
Kutu |
Gömlek |
Tarih |
Geyve’de Kurtbelen karyesinde yeniden Ermeni Mektebi inşası. (Defter-i Hakani 2)
|
74 |
50 |
Hicri 02.08.1328 |
Geyve kazasına tabi Akhisar nahiyesinin Kıncılar karyesinde Ermeni cemaati erkek ve kız çocuklarına mahsus olmak üzere bir mektep inşası. (Hüdavendigar 5)
|
1622 |
20 |
Hicri 21.10.1331 |
Bahriye Hanım’ın Sapanca’nın Küçükyalı mevkiinde bulunan bahçesine yapılan müdahalenin engellenmesi. / Sapanca’daki Rum Mektebi’nin müceddeden inşaası (Hüdavendigar 4)
|
1601 |
26 |
Hicri 03.08.1326 |
Geyve kazası Kurttepe karyesinde bulunan Ermeni mektebinin tebdilen inşasına müsaade edilmesi. (1328Ş-04)
|
16 |
26 |
Hicri 11.08.1328 |
Geyve kazası Akhisar nahiyesine bağlı Kancılar karyesinde inşa olunan Ermeni mektebinin ruhsat-ı resmiye rabtı hakkında. (1331L-5) |
21 |
37 |
Hicri 28.10.1331 |
Belge Özeti |
Kutu |
Gömlek |
Tarih |
Geyve kazasının Kurtbelen karyesinde kilise bitişiğinde bulunan Ermeni Mektebi’nin eski temelleri üzerine yeniden ahşab bir mekteb inşasına izin verildiği. |
125 |
11 |
Hicri 22.08.1328 |
Geyve’nin Akhisar nahiyesinin Kıncılar köyünde Ermeni çocuklarına mahsus olan harap mektebin vergi vermek şartıla ahşap olarak inşasına ruhsat verildiği. |
214 |
6 |
Hicri 02.06.1332 |
Belge Özeti |
Kutu |
Gömlek |
Tarih |
Geyve kazasına tabi Akçahisar nahiyesi Kançılar karyesindeki Ermeni cemaatına mahsus mektebin ruhsat-ı resmiyyeye rabtının uygun görüldüğü. |
231 |
327 |
Hicri 25.10.1331 |
İzmid Maarif İdaresi görevlileri ile merkez ve bağlı yerlerdeki tüm okullardaki idareci, muallim ve memurların 1325 senesi Haziran ayına ait maaş tahakkuk cetveli. |
1386
|
67 |
Hicri 02.02.1328 |
Kaynakça
BOA. MF.İBT. 2 – 33. H-17-10-1289
BOA. MF.İBT. 294 – 78. H-26-12-1328
BOA. MF.İBT. 510 – 81. H-11-09-1332
BOA. MF.İBT. 496 – 18. H-05-06-1332
BOA. MF.MKT. 10 – 88. H-01-04-129
BOA. MF.MKT. 15 – 39 . H-14-10-1290
BOA. MF.MKT. 16 – 52. H-10-11-1290
BOA. MF.MKT. 36 – 28. H-12-04-1293
BOA. MF.MKT. 177 – 72. H-29-01-1311
BOA. MF.MKT. 177 – 121. H-29-01-1311
BOA. DH.ŞFR. 186 – 61. R-18-10-1311
BOA. MF.MKT. 200 – 14. H-29-09-1311
BOA. MF.MKT. 324 – 6. H-29-01-1314
BOA. MF.MKT. 327 – 66. H-16-02-1314
BOA. MF.MKT. 391 – 27. H-15-11-1315
BOA. MF.MKT. 598 – 45. H-06-10-1319
BOA. MF.MKT. 710 – 15. H-04-03-1321
BOA. MF.MKT. 977 – 17. H-28-12-1324
BOA. MF.MKT. 1084 – 88. H-15-11-1326
BOA. MF.MKT. 1180 – 40. H-16-07-1330
BOA. A.}MKT.MHM. 470 – 62. H-28-10-1290
BOA. DH.EUM.2.Şb 4 – 80. H-08-04-1333
BOA. DH.TMIK.M. 110 – 9. H-03-06-1319
BOA. A.}MKT.MHM. 655 – 16. H-16-05-1313
BOA. HR.MKT. 716 – 36. H-02-07-1288
BOA. HR.MKT. 726 – 51. H-21-10-1288
BOA. ŞD. 74 – 50. H-02-08-1328
BOA. İ..MF. 16 – 26. H-11-08-1328
BOA. DH.MUİ. 125 – 11. H-22-08-1328
BOA. ŞD. 1622 – 20. H-21-10-1331
BOA. MV. 231 – 327. H-25-10-1331
BOA. İ..MF. 21 – 37. H-28-10-1331
BOA. DH. İD. 214 – 6. H-02-06-1332
BOA. ŞD. 1601 – 26. H-03-08-1326
BOA. TS.MA.e. 1386 – 67. H-02-02-1328
Güzey, A. Rıfat. “Osmanlı Devleti’nde Yabancılar ve Okullaşma Çabaları”, 21. Yüzyılda Eğitim Ve Toplum Eğitim Bilimleri Ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2017, 6 (16) , 69-90.
Haydaroğlu, İ. Poat. Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Ocak Yayınları, Ankara 1993.
Kurşun, Özge. “II. Abdülhamid Dönemi’nde Adapazarı’nda Gayrimüslim ve Yabancı Okullar”, Geçmişten Günümüze Sakarya: Tarih/ Kültür/ Toplum Uluslararası Sakarya Sempozyumu, Ed. Mehmet Yaşar Ertaş, Mükerrem Bedizel Aydın, Arif Bilgin, Sakarya Büyükşehir Belediyesi, Sakarya 2017, ss. 303-307.
Narin, Resul. “Amerikan Board’un Kadın Misyonerleri ve Adapazarı Ermeni Kız Okulu”, Vakanüvis – Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 3, 2018, 249-286.