Sakarya Sanayi Tarihi
Sakarya ili, Marmara Bölgesi’nin doğu kesiminde kalan, Avrupa ve Anadolu’ya açılmakta olan önemli bir demiryolu ve iki karayolu üzerinde bulunan bir konumdadır. Bu konumu itibariyle İstanbul’a yakın olmakla beraber oldukça etkisini gösteren bir taraftadır. Türkiye’de 1950’lerden sonra giderek artan etkileşimiyle sanayi bakımından ulaşım olanaklarının oldukça kolay ve ulaşılabilir olduğu, Marmara bölgesinde merkezi bir üs haline gelmiştir.
Sakarya ili, Marmara Bölgesi’nin doğu kesiminde kalan, Avrupa ve Anadolu’ya açılmakta olan önemli bir demiryolu ve iki karayolu üzerinde bulunan bir konumdadır. Bu konumu itibariyle İstanbul’a yakın olmakla beraber oldukça etkisini gösteren bir taraftadır. Türkiye’de 1950’lerden sonra giderek artan etkileşimiyle sanayi bakımından ulaşım olanaklarının oldukça kolay ve ulaşılabilir olduğu, Marmara bölgesinde merkezi bir üs haline gelmiştir.
Osmanlı İmparatorluğu’ndan bu yana kurulan pazarlar, Sakarya tarihinin hem ticaret hacmini genişletmiş hem de sanayi alanında önünü açmaya başlamıştır. İmparatorluk içerisinde sanayinin geliştirilmesi için İktisat Vekâleti ile de anlaşmalar yapıp, bu doğrultuda sanayinin geliştirilmesi için çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Zaman zaman dönemin uygunluğuna, malzemelerin bolluğuna veya azlığına göre, üretim yapacak fabrikanın nerede ve nasıl kurulacağına dair değişimlerde gözlenmiştir.
Genel olarak Sakarya sanayisinin gelişimini Osmanlı dönemi ve Cumhuriyet dönemi olmak üzere iki ana döneme ayırabiliriz. Osmanlı İmparatorluğu bu dönemin ekonomisine tarım ve küçük ölçekli imalat ve ticaret sektörleri hâkimken, geleneksel üretim sistemi büyük ölçüde kendi kendine yetiyordu ancak Batı’da ortaya çıkan sanayi devrimi, Osmanlı ekonomisinin rekabet gücünü zayıflatmaya başladı. . Bunu telafi etmek için 19. yüzyılın başlarından itibaren sanayileşme girişimleri denenmiştir. Ancak ekonomik sıkıntıların neden olduğu finansman sorunları, yetersiz maddi ve beşeri sermaye birikiminin neden olduğu yüksek dışa bağımlılık, sanayi havzalarının sadece İstanbul, Bursa ve İzmir çevresinde yoğunlaşmasına neden olmuş ve bu politika yeterince başarılı olamamış ve girişimler engellenmiştir.
İktisat Vekâleti ile Sakarya Ticaret ve Sanayi Şirketi arasında imzalanan alet ve edevatlar hakkında levazım sözleşmesinde 8. Maddenin değiştirilmesine yönelik belge
1950’li yıllardan sonra artan sanayi yatırımları İzmit’te yoğunlaşmış, 1960’lı ve 1970’li yıllarda bölgedeki uygun alanların azalması nedeniyle yol boyunca doğuya doğru kaymıştır. Sakarya ilinde özellikle Adapazarı merkezde bu yatırımlar ağırlıklı olarak 1980 sonrasında gerçekleşmiştir. Özellikle 1990’lı yıllarda bölgeye yapılan yatırımların hızla arttığı görülmektedir. Bu süreç, bu dönemlerde yeni sanayi alanlarının oluşturulmasıyla desteklenmiştir. Sanayi, iş ve yiyecek demektir; ama bir o kadar da önemlisi, satın alabileceğimiz bir aşı var ve bu da unutulmamalıdır.
Sakarya ili, OSB aracılığıyla sanayi yatırımını kendine çekiyor. Adapazarı Ovası’nda ilk sanayi yatırımları Osmanlı döneminde başlamıştır. Ordunun top ve tekerlek ihtiyacını çevre ormanlardan elde edilen hammaddelerle karşılamak amacıyla kurulan Demir Tahta Fabrikası (DETA), ilk önemli sanayi kuruluşu sayılabilir. 1911 yılı içerisinde Hendek-Adapazarı yolu üzerinde kurulan un değirmeni, Cumhuriyet öncesi kurulan işletmelerden biriydi. Bu yıllarda ayrıca bölgede Rumlara ait 16 adet ipek atölyesi bulunuyordu. İpekböcekçiliği 1935 yılına kadar bölgede ilerlemiş, bu tarihten sonra suni ipek üretimi ile geri plana düşmüştür.
1913 yılında sanayinin maddi imkânlarını üstlenmesi üzerine Adapazarı İslam Ticaret Bankası kurulmuştur. DETA fabrikası Adapazarı sanayisinin lokomotifi haline gelmiştir. Bu fabrika 1942 yılında Türkiye Zirai Donatım Kurumu halini almıştır. Ve 1944 yılından sonra Türk tarımının gereksinimlerini karşılamak için çaba sarf etmeye başlamıştır. DETA ayrıca bölge etrafındaki küçük sanayi işletmelerinin de gelişimine katkı sağlamıştır.
1950 yıllı sonrası tüm Türkiye’de olduğu gibi Adapazarı bölgesinde de yoğun bir sanayileşme görülmeye başlanmıştır. 1951 yılında TCDD Vagon Fabrikasının işletmeye açılması 1953 yılında Şeker Fabrikasının kurulmuştur. Özellikle 1954 yılında Sakarya’nın tek başına bir il haline gelmesinden sonra idari fonksiyonları burada toplanması, sanayinin gelişiminde büyük katkı sağlamıştır. Dönemin başlarında tarımsal faaliyetlerde bir artış gözükmesi üzerine, tarımın sanayiye bağlanmasında da ciddi bir eğilim gözlenmiştir. Bölgede sanayinin ve sanayi işletmeciliğinin temellerini oluşturan kamu kuruluşlarından sonra, Sakarya’da sanayi yatırımlarının neredeyse tamamı özel sektör tarafından sağlanmıştır. Bu dönemde sözü edilecek tek kamu yatırımı 1973 yılında işletmeye açılan, halkın Tank-Palet ismiyle tanıdığı 1010 Ordu Donatım Ana Tamir Fabrikası olmuştur.
1950’li yıllardan günümüze kadar Satüdaş, Doğan Gıda, Alüminyum Alaşımları Anonim Şirketi, Lucas Elektrik Sanayi, Otoyol Sanayi AŞ, Paksan Kireç Sanayi, Toprak Grubu ve Toyota gibi sanayi kuruluşları Adapazarı’nda faaliyetleriyle öne çıkan bazı kuruluşlardır. Günümüzde küçük imalat sanayi alanında faaliyet gösteren ve kent içinde kalmış; şeker, bisküvi, yağ, gazoz, kolonya, sabun, çeşitli el sanatları gibi kuruluşlar binaların alt katlarında faaliyet göstermektedir.
Sakarya’da son yıllarda özellikle tekstil, otomotiv ve gıda sektörlerinde büyük gelişmeler görülmüştür. Bu sektörlerde önümüzdeki yıllarda da hızlı bir büyüme beklenmektedir. Otomotiv alanında faaliyet gösteren Otokar Toyota, Otoyol ve Tırsan firmalarının önemli yatırımlarını bu bölgede gerçekleştirmeleri, peşin sıra otomotiv yan sanayi üretiminin de giderek büyümesinin önünü açmıştır.
1992 yılından bu yana Sakarya’nın işyerlerinde mobilya, metal işleri, ahşap, giyim ve gıda üretimi ile uğraşan işletmeler ön planda yer alırken, bu işletmelerin çalışanları için durum farklıdır. İşyerlerinin sadece %13’ünü oluşturan gıda sektöründe çalışanların %55’i istihdam edilmektedir. Bu durum bize şu anda gıda sektörünün şeker fabrikaları ve un değirmenleri gibi büyük işletmeleri işlettiğini gösteriyor.
Sakarya ilinde sanayide çalışanların yerleşim bölgelerine ve cinsiyetlerine göre özelliklerine bakıldığında toplam 38.871 çalışanın 32.775’ini erkekler oluştururken 6.096’sını da kadınların oluşturduğu görülmektedir. Kadınlar %16’lık bir oran ile erkeklere göre oldukça düşük oranda istihdam elde edebilmiştir. İlçe merkezlerinde kadınların %25 ile en yüksek seviyede sanayide çalıştıklarını görmekteyiz. Bucak ve köylerde %18 olan kadın çalışma oranı büyük şehir sınırları içerisinde azalmakta ve %10’lara düşmektedir. Bu düşüşteki en önemli faktör il merkezinde hizmet sektörünün ilçe merkezleri, bucak ve köylere göre daha gelişmiş olması ve kadınların sanayiden ziyade bu iş kollarında çalışmalarıdır.[1]
Sakarya, stratejik konumu ve özellikle uygun yatırım alanları nedeniyle girişimciler için cazip bir yatırım merkezidir. Sanayi yatırımlarını teşvik, düzenli şehirleşme ve istihdam sorunlarını çözmeye yönelik etkili bir kalkınma aracı olarak görülen ve 1976 yılından itibaren devam eden Organize Sanayi Bölgesi kurulması çalışmaları Sakarya’da 1993 yılında sonuçlanmıştır. 1’i kısmen işletmede, 2’si kullanımda, 3’ü Organize Sanayi Bölgesi olmak üzere toplam 7 OSB ve yerleri belirlenmiş 4 yeni OSB bulunmaktadır. Birincisi, 40 firmanın üretime başladığı Hanlı bölgesinde 64 adet sanayi parkı bulunmaktadır.
1860 yılında Osmanlı İmparatorluğu’nda Adapazarı kazasında bir ipek fabrikasını inşasına dair Arşin adlı şahsın istidası üzerine Meclis-i Meabir’in vermiş olduğu reyin tercümesi
İkinci Organize Sanayi Bölgesi, Hendek bölgesinde 106 adet sanayi parkına sahiptir. 3 firma inşaatları devam ediyor, 2 firma proje aşamasına gelmiştir. Üçüncü Organize Sanayi Bölgesi, Söğütlü bölgesinde 66 sanayi parkı bulunmakta ve 3 firma üretime başlamıştır. 3. OSB’de ise 35 adet sanayi arsası boş olup yatırım yapacak girişimcilere tahsis edilecek. Ve 4-5-6-7. OSB’ler için uygun yerler belirlenmiş ve buraların OSB ilan edilmesi için yatırım planlarına dâhil edilmeye çalışılmaktadır.
Sakarya’da faaliyet gösteren sanayi firmalarının 2017 yılında toplam sayısı 1444 tür. Sektörel dağılışlarına baktığımızda, Mobilya ürünlerinde 283, Otomotiv ve kara taşıtları alanında 91, madencilik, mermer ve taş ürünlerinde 40, çelik, metal ve demir ürünlerinde 241, makina üretiminde 123, plastik, kauçuk ve cam üretiminde 16, elektrik ve elektronik alanında 36, tekstil ve giyim ürünlerinde 111, gıda alanında 283, kimya ürünlerinde 38, diğer alanlarda 73 işletmenin olduğu görülür. [2]